02. A TERRA DOS CASTROS

A CULTURA CASTREXA

A cultura castrexa abrangue un período de tempo que vai dende o século VIII a.e.c. ata mediados da primeira centuria da nosa era. Trátase dunha cultura que ven marcada polo establecemento de grupos humanos en poboados fortificados coñecidos como castros, situados en diversos paisaxes, xeralmente dominando un territorio. A Cultura Castrexa desenvolveuse como unha unidade cultural nos territorios de Galicia, Oeste de Asturias ata o Río Navia, e norte de Portugal ata o Río Douro. Na península existen outros poboados fortificados semellantes aos castros galaicos, mais non os podemos adscribir ao castrexo, feito cultural exclusivo e diferenciado do Noroeste da Península Ibérica

A súa orixe atopámola no final da Idade de Bronce, cando as poboacións van fixándose máis ao territorio e mudando os seus hábitats. A agricultura será máis variada e competitiva, máis estable. O comercio desenvolverase tanto co Atlántico como cos fenicios asentados ao sur da Península Ibérica. A cultura material cambiará, destacando as importacións e a fabricación de obxectos de ferro.

Esta cultura desenvólvese durante toda a Idade de Ferro. As influencias das poboacións da Europa Occidental e Central pertencentes a Idade do Ferro (que van ser moi importantes nesta etapa da nosa historia) levaron historicamente a concluír que a cultura castrexa fora introducida no Noroeste da Península por pobos de orixe Celta que invadirían o noso territorio. Hoxe en día a tese “invasionista” practicamente non a defende ninguén, porén os elementos en común entre os castrexos e os celtas existen, sobre todo no eido lingüístico.

Non existe un final brusco para a Cultura Castrexa, se non que esta vaise adaptando, pouco a pouco, ao sistema provincial romano ata fundirse con el. Moitos castros continuaron poboados ata a alta Idade Media.

Tradicionalmente houbo moitos intentos de periodizar a cultura castrexa en diferentes fases. Aquí imos falar de tres etapas relacionando o castro coa idade de Ferro que se desenvolve en Europa no primeiro milenio. Desde o século VIII no que fundan os primeiros castros ata finais do século V estamos ante unha fase de formación da cultura castrexa (coincide coa primeira idade do ferro), na que se produce este proceso de sedentarización e de construcción de poboados fortificados. A partir do século IV estamos na segunda Idade do Ferro, na que vai ser a fase de desenvolvemento da cultura castrexa. A partir do século I a.e.c comeza a fase castrexo-romana, na que os castros irán caendo baixo a influencia de Roma trala conquista.

Tamén cómpre subliñar que a Cultura castrexa amosa diferenzas importantes a través do espazo e do tempo, polo que case habería que falar de sociedades castrexas con modos de vida diferenciados segundo se sitúe o castro, que é o elemento que lle da unidade a esta cultura. Hai diferenzas territoriais na organización do espazo, na arquitectura, na actividade económica e tamén na organización social.

A PRIMEIRA IDADE DE FERRO. ETAPA DE FORMACIÓN

Os castros, asentamentos fortificados, xorden no tránsito da idade de bronce a idade do ferro. O territorio no que se asentan é moi diverso. Xurden no norte de Portugal (poboados en altura) e de aí esténdense cara o norte, e da costa cara o interior.

Foxos terrapléns e murallas delimitan o espazo interior. Esta fortificación é moi importante, xa que separa dous mundos, o interior, pertencente á comunidade, e o exterior ou estraño, do que cómpre defenderse. A monumentalización do hábitat é un dos feitos clave que explican esta cultura:

Os castros son unha “metáfora material da fixación destas comunidades no espazo, cuxa estrutura e organización espacial lexicaliza un tipo de orde social que se impón agora na Primeira Idade de Ferro, baixo un modelo non xerárquico que ten como protagonista á comunidade”[1]

Os primeiros castros abundan os materiais perecedoiros nas construcións. As cabanas teñen unha distribución moi sinxela, non hai divisións no espazo. O elemento máis destacado é o fogar, ao redor do cal xira toda a vida da casa.

Nos primeiros castros as casas non están pegadas, o que permite a existencia dun espazo comunal, onde é posible que se celebraran cerimonias e se fixeran intercambios.

Os primeiros castros sitúanse en altura, lonxe das terras máis aptas para o cultivo; a función defensiva predomina sobre a produtiva. Porén o desenvolvemento das prácticas agrícolas, gandeiras e pesqueiras é unha das características que definen a estas comunidades, a súa economía vai ser máis intensiva e produtiva. Practican agricultura de roza e de barbeito, utilizan ferramentas similares ás da Idade de bronce, fouces de ferro e machados de bronce. Arado con rexa de madeira. Introdúcese o paínzo como cereal de ciclo curto, que produce dúas colleitas ao ano, e que complementa ao cereal de inverno (cebada e trigo). Continúa o proceso de deforestación e a ampliación de terra de labranza. Tamén cultivan legumes (fabas) e recollen landras de carballo. Aínda que é moi difícil de constatar, e moi posible que nesta etapa se producise a parcelación de terras. De ser certo, estariamos diante dun feito moi importante, pois estas gabias que delimitan os campos de cultivo, reflicten o interese destas comunidades por remarcar as súas posesións. “poderían materializar un sistema cultural de propiedade da terra” [2] ,e tamén evidenciar a existencia da familia como unidade de produción.

Un dos feitos máis relevantes da cultura castrexa e a mudanza que se produce nas prácticas funerarias. Implica un cambio na cosmovisión destes pobos. Desaparecen os túmulos. Tamén diminúen os depósitos de enxovais e de espadas nos ríos. Para toda a cultura castrexa mantense a hipótese de que incinerasen os corpos, pola ausencia de enterramentos.

A cerámica ofrece unha continuidade co período anterior. En todo caso as pezas son sinxelas, sen grandes dificultades técnicas, pouco cocidas e de baixa calidade. A decoración é xeométrica. Na segunda Idade do ferro, a complexidade nas decoracións vai ser moito maior. Nesta época hai unha ausencia de obxectos identificables cunha elite, o que leva aos especialistas a falar de sociedade igualitarias. Na metalurxia o máis destacado é a paulatina introdución do ferro (o bronce non desaparece), as armas serán máis curtas (destaca o puñal de antenas), o que tamén leva a pensar nunha sociedade relativamente igualitaria.

SEGUNDA IDADE DE FERRO. FASE DE DESENVOLVEMENTO

A partir do século IV a.e.c. prodúcese una complexidade e unha xerarquización das sociedades, que coincide no tempo coa reactivación do comercio. Estes trocos, que se producen a nivel europeo, vanse deixar notar na cultura castrexa.

O mundo castrexo vai ser máis heteroxéneo, con castros situados en zonas máis baixas e con diferenzas locais en cuanto a tamaño e estrutura do poboamento. As murallas e terrapléns serán máis grandes e o espazo interior máis amplo. Prodúcese un abandono dalgúns castros da primeira época, continuidade noutros, e creación de novos asentamentos. Máis castros, castros máis grandes, e unha maior intensificación da agricultura nos falan dun aumento considerable en termos demográficos.

A cerámica será máis complexa e terá mellores acabados. Aparecen obxectos vencellados a vestimenta. Fíbulas, alfinetes, xoias (arracadas, colgantes, torques e brazaletes) incluso pinzas de depilar. “buscan marcar diferenzas a través do corpo, converténdoo nun campo semántico onde se negocia o poder”[3]

O comercio con produtos mediterráneos buscan a diferenciación social. Son obxectos exóticos que só uns poucos posúen, e que marcan diferenzas, así como a maior complexidade nas construcións castrexas e a decoración da arquitectura.

O Castro

“Paseando polos campos galegos e, sobre todo, polas terras de montaña e polas extensas rexións chas e onduladas, tipo matizado entre montaña e val, destácanse frecuentemente no horizonte os perfís fortemente acentuados e dominadores dos castros. O seu prestixio pasa por riba dos cambios históricos. O campesiño sente por eles un vago respecto e un certo orgullo (...) están esculpidos no releve xeográfico e na alma da raza”[4]

A partir da 2º idade de ferro prodúcese un cambio. As estruturas son máis complexas, existe unha maior monumentalización do recinto,e unha maior complexidade do aparello defensivo. A planta soe ser circular e tende á curva. Dentro do recinto as vivendas aparecen amoreadas unhas contra as outras. O gran desenvolvemento de foxos e terrapléns “vai máis alá da súa función defensiva e disuasoria, sendo un elemento decisivo no proceso de identificación simbólica do asentamento e da construción da identidade da comunidade que habita o castro e que se fixou definitivamente no territorio. Isto débese a que materializa arquitectonicamente o límite, a fronteira que separa a propia comunidade do espazo do Outro (...). A escenografía da fortificación manifesta a vitalidade e a unidade do grupo que a construíu, e convértese en símbolo da propia independencia”. A muralla é, tamén un símbolo da “vocación de permanencia no lugar”[5]

As cabanas redondas seguen a facerse, aparecen as plantas ovaladas e de planta rectangular con esquinas redondeadas. As casas están construídas de barro e palla ou de pedra, ou ben combinando estes materiais, segundo a tradición construtiva de cada territorio. Nalgúns castros revócanse as paredes. Noutros instálase un pequeno banco corrido. O teito era de pallas, a unha ou dúas augas. O chan xeralmente era de terra pisada e as veces endurecida con lume, aínda que se conservan restos de vivendas co chan feito de lousas de pedra. As cabanas unicamente teñen un van, que fai as veces de porta, elemento de ventilación, e entrada de luz natural. Este van sitúase un pouco alto ara evitar a entrada de roedores. A pechaduras con chave non chegaron ata Galicia ata a época romana, polo que as cabanas pechábanse con postigos. Dentro dalgunhas casas atopáronse pequenos tesouros con xoias e outros obxectos, aínda que a función da porta máis que a seguridade é a protección das inclemencias do tempo e a conservación do calor interno. Nun momento avanzado da Idade de ferro, algunhas vivendas dalgúns castros van con vestíbulo.

No centro estaba o fogar. Lume para facer a comida e para quentar aos membros da familia, que segundo Estrabón, sentaban ao redor do mesmo en rigoroso orde de idade. Estamos diante dunha vella costume galega que vai ter continuidade coa lareira. Ao carón do fogar aparece un burato onde ía fincado un poste para soster diferentes obxectos e alimentos enriba do lume (a través dunha estrutura coñecida como burro). Os modos máis tradicionais de cociñar foron a cocción e o fervido. Tamén se constata a fritura, neste caso con manteiga animal, pois non coñecían o aceite. O fogar ten unha gran significación, a carón del reúnese a familia, unidade social fundamental xa desde estes tempos, onde se crean as lealdades máis primarias e firmes, onde se asumen os roles familiares. Non se constata a existencia de mesas para comer (sabemos tamén que os romanos comían deitados e non e mesas). Do que si temos constancia e da utilización de diversos obxectos para comer. Comíase coas mans. O coitelo pode que sexa o único obxecto co que se axudaban , aínda quen on se descarta a existencia de culleres de madeira. Ademais usaban vasos, cuncas, xerros, fontes e pratos par apoñer os alimentos, xeralmente estres obxectos están fabricados en madeira (tamén aparecen vasos de cerámica e metal).

A estrutura dos castros muda a partir do século IV a.e.c. Agora as vivendas son máis pequenas e o seu uso é unicamente doméstico. En cambio, xorden novos predios que ben puideron ter funcións de uso colectivo: celeiros, almacéns obradoiros, etc. Aparecen grupos sociais, barrios ou familias extensas que se vertebran ao redor dun patio.

A partir do século II a.e.c, entre os ríos Miño e Douro, apracen un novo tipo de castros coñecidos como oppida. Son establecementos novos, cunha poboación moi alta (En Sanfins chegaron a vivir ata 3000 persoas, o que supón 12 veces máis que a poboación normal dun castro). A organización destes establecementos humanos é diferente, debido ao seu tamaño. Aparecen espazos comúns e zonas públicas, recintos sagrados, saunas, rúas empedradas, alxibes, etc. Urbanízase o espazo. Con Roma xeneralizarase o proceso, pero este xa estaba en marcha antes da presenza romana no territorio castrexo.

Resumimos, pois, as partes fundamentais dos castros. Os elementos defensivos, que son as pedras fincadas para a defensa ante os ataques da cabalería, os foxos, os terrapléns, as murallas e outras estruturas como as diferentes ringleiras de muros e os antecastros. As vivendas domésticas e as cabanas con outros usos. As casas agrupadas en pequenos barrios, cun espazo central. Os templos (moi escasos) e as saunas (tamén coñecidas como monumentos con forno). As obras de infraestrutura como os alxibes, rúas empedradas, desaugues, etc. As escasas necrópoles dos grandes castros portugueses.

En canto a arqueoloxía moble, temos unha importante cantidade de esculturas, armas e xoiería asociadas aos castros, cuxas pezas podemos contemplar nos múltiples museos arqueolóxicos dos territorio galego.

ECONOMÍA

Na segunda Idade do ferro a agricultura vai ser máis intensa. Ademais de cereais, constátanse a presenza de legume e hortalizas. As hortas estaban situadas, xeralmente, ao carón dos castros, deixando os campos de cultivo de cereais máis afastados. A deforestación acentúase a partir do século IV a.e.c. O monte vai ser un complemento na economía dos castros, coa recolleita de froitos e de outros elementos como a leña para o lume. O desenvolvemento agrícola propiciou a creación de silos e outras estruturas de almacenamento de excedentes tales como hórreos e cabanas. Utilizan diversas técnicas de conservación como o secado, o afumado ou a fermentación. Efectivamente, os castrexos xa tomaban cervexa feita a base de cereal fermentado. A gran importancia dos cereais na dieta ten como consecuencia a presenza de muíños. Existen os de vaivén e tamén os circulares. Este segundo é máis avanzado na tecnoloxía, pois permite moer o gran con moito menos esforzo.

A gandería é outra fonte importante de alimentación, así como a pesca e o marisqueo nos castros costeiros. A granxa castrexa inclúe bois, vacas, ovellas, cabras, porcos e galiñas. Os bóvidos teñen unha extraordinaria importancia como produtores de leite e tamén como animais de tiro. Xa nesta época eran elementais para a economía das poboacións de Galicia. O marisqueo é ben coñecido pala aparición de cuncheiros nos castros. Outro feito importante é a fabricación de pequenas embarcacións para a pesca de baixura.

As comunidades castrexas importan viño con seguridade a partir do século IV a.e.c. Aparecen ánforas procedentes do mundo Mediterráneo. Por seren un produto valioso de importación, non era de consumo habitual, se non que se pensa que foi utilizado en banquetes ou cerimonias. Tamén puido funcionar como elemento que marca diferenzas a nivel social e de prestixio. Tamén se constata a importación de vaixelas relacionadas co viño, de orixe grega, que veñen a confirmar esta hipótese do viño como posesión que marca status.

O comercio e as relacións co mundo Mediterráneo é unha das características que marcan a evolución da cultura castrexa. Os pobos mediterráneos lánzanse a aventura comercial desde moito antes que os Atlánticos. Non só traen ás nosas costas produtos exóticos, se non que aportan coñecementos e datos sobre as súas culturas. A rota Atlántica pola costa portuguesa foi unha fonte importante de comercio para os fenicios asentados no occidente de Andalucía (Gadir e outras colonias menores). A partir do século IV a.e.c. este comercio intensifícase moito.

As fontes escritas gregas (Herodoto, Estrabón) documentan o comercio fenicio con poboacións atlánticas, das que levarían para as súas terras estaño. En Galicia aparecen obxectos da parte meridional da Península tales como cerámica, colares, fíbulas, coitelos dos primeiros séculos da Idade de ferro. As fontes literaria tamén nos falan duna forma de intercambiar obxectos a través do acendemento de lumes nas praias onde os fenicios depositaban os obxectos de intercambio. As praias serías os espazos onde fondeaban as naves e onde se producía o intercambio, e tamén as illas, fáciles de localizar e máis seguras (Toralla, Cíes). Non todos os castros comerciaron coa mesma intensidade con estes pobos, loxicamente os castros máis achegados ás costas e máis cara o sur tiveron maior actividade comercial.

A partir do século II a.e.c. (despois da segunda guerra púnica) os romanos controlan as colonias do sur da P. Ibérica. O control das rutas comerciais será romano, aínda que o comercio o exercen as familias locais. Aparecen novos materiais como cerámicas de orixe itálica, que contiñan xeralmente viño, tamén vaixelas campanienses de luxo. A partir da época Augusta e a conquista (Século I a.e.c.) o comercio xa estaría dominado totalmente por Roma.

OS HOMES E MULLERES CASTREXOS.

O corpo de mulleres e homes son embelecidos a través das roupas, das xoias e dos peiteados. O feito de adornar o noso corpo é tan vello case como a historia da raza humana e se trata, sen dúbida, dun proceso cultural polo que pasan todas as sociedades. Na cultura castrexa a decoración corporal é máis complexa que a de etapas anteriores. As fibras téxtiles non resistiron ben o paso do tempo, pero si que se atopan fusaioas (instrumentos circulares que forman parte do fuso para fiar), peites de ósos e agullas para tecer. Por diversas fontes literarias e plásticas sabemos da confección de saias, mantos e túnicas. Outro obxecto moi abundante na arqueoloxía castrexa son as fíbulas, xeralmente de bronce (hainas de ouro e prata tamén). Son semellantes aos imperdibles e a súa función e unir as diferentes pezas de tea dos traxes masculino e feminino. Non son simplemente un instrumento funcional, a súa tipoloxía e decoración e moi variada, podendo acadar un valor de identidade o de status e que individualiza ao portador destas.

O coidado e adorno do cabelo é tamén moi importante nestas sociedades, así como as xoias asociadas ao adorno do corpo. As mulleres levaban arracadas (un tipo de adorno para as orellas) e colares. A tipoloxía e os materiais son moi variados. Os colares soen ser articulados, de doas de materiais diferentes. Tamén aparecen materiais vítreos de importación asociados á xoiería. Neste ámbito, a influencia de tipos e técnicas orientais vai ser moi importante a partir da segunda idade de ferro. Menos abundantes son as pulseiras e aneis.

Os homes tamén decoraban o seu corpo con alfaias. Neste caso son os torques, os brazaletes e diademas cinto son as pezas usadas. Como pasa coas mulleres a tipoloxía e moi variada. O torques é a peza de ouro máis característica da cultura castrexa. Trátase dun aro macizo aberto, con dous topes. O torques cínguese no colo. Como aparecen torques bastante diferentes dependendo do castro onde se atopan, estes podían funcionar como elelemetos de diferenciación non só social, se non tamén rexional. O ouro foi a materia prima de prestixio tamén para os castrexos. A diadema-cinto plantexou diferentes hipóteses de interpretación, como o seu nome indica.

Portar armas non só era unha necesidade, se non que é posible que xogase un papel importante dentro da estética masculina. o puñal vai ser a arma máis estendida durante os primeiros séculos da cultura castrexa. Isto se explica se temos en conta un tipo de guerra entre pobos castrexos nos que predomina a razzia. Nas esculturas podemos ver como os guerreiros castrexos portaban ademais escudos. O ferro substitúe ao bronce como material para fabricar espadas e puñais. Na segunda idade do ferro aparecen espadas longas, armas especiais asociadas a unha nova caste de xefes guerreiros, segundo podemos interpretar novamente polas esculturas que aparecen nos castros de alén do Miño.

As practicas rituais, as crenzas relixiosas e a cosmovisión dun pobo son parte fundamental da súa cultura. Lamentablemente é complicado rastrexar nas fontes arqueolóxicas e escritas estes aspectos da cultura castrexa, porén, algunhas cousas se poden dicir do sistema de crenzas destas comunidades. É moi posible que fixeran sacrificios rituais de animais: coitelos machados e caldeiros serían os instrumentos utilizados no rito. A partir da segunda Idade do Ferro constátase a existencia de sacerdotes encargados de levar á práctica os rituais relixiosos. As fontes escitas (Estrabón) fan mención aos sacrificios de animais e a arte de adiviñar o futuro a través do estudo das entrañas. Nas fontes literarias apaarecen dous nomes de deuses, asociados á guerra: Cosus e Bandua

Os castrexos tiñan os seus propios lugares sagrados e de culto: santuarios ruprestes, santuarios galaico-romanos, espazos rituais no interior dos castros etc. estes empezan a facerse visibles nos castros a partir da chegada dos romanos.

Os castrexos da Gallaecia foron sempre considerados polas fontes clásicas como individualistas, belicosos, tendentes á heroicidade. É unha sociedade que carece de estado, e moito máis igualitaria que outras da mesma época a xulgar polas casas, que son moi semellantes en canto a tamaño. Polos datos epigráficos é moi posible que existisen xefaturas, relacionadas co prestixio acadado na guerra. O tipo de guerra son as razzias, de duración moi limitada, e co obxectivo de acadar un botín ou solucionar unha disputa territorial. “Nin que dicir ten a importancia que ten como móbil a glorificación e prestixio que outorgan ao combatente nunha sociedade cun ethos guerreiro”.[6]

ALGÚN DOS PRINCIPAIS CASTROS

CASTRO DE ELVIÑA

Situado no Concello da Coruña. Empezou a ser escavado en 1947 polo profesor Monteagudo. O castro posúe unha croa rodeadaa dunha potente muralla de 4’5 metros de grosor. Destaca o seu pozo alxibe, no se se almacenaba a auga que proviña dun manancial. A súa cronoloxía vai desde antes do II a.e.e ata o IV d.c. (xa plenamente romanizado).

CASTROS DE NEIXÓN

Situados no Concello de Boiro, son dous castros costeiros que se sitúan ao carón un do outro. O castro pequeno foi habitado desde o século VIII a.e.c. ata o V a.e.c. Nesta época é abandonado e pasa a ser ocupado o coñecido como castro grande, desde o IV a.e.c ata o século v da nosa era. Estes dous castros están moi ben preparados para a súa visita e contan ademais cun centro de interpretación e de acollida de visitantes

CASTRO DE BAROÑA

Outro castro marítimo situado no barbanza, no Concello de Porto do Son. Un dos máis coñecido e mellor conservados da fachada Atlántica. Activo con seguridade entre os séculos I a.e.c. e i da nosa era, é posbile que existise unha ocupación anterior. Documéntanse restos de gandería e de pesca e marisqueo. Tamén comercio de ánforas romanas.

CASTRO A CIDÁ DE BORNEIRO

Trátase dun castro de tamaño medio situado nunha área agrícola e preto do mar, no concello de Cabana de Bergantiños. Destacan as súas vivendas circulares e o terrplén que delimita o recinto.

CASTRO DE VILADONGA

Un dos castros sobranceiros desta cultura. Situado nun outeiro que domina a comarca da Terra Cha, no concello de Outeiro de Rei. Destacou sempre pola súa monumentalidade. Escavado primeiro por Chamoso Lamas e despois por Felipe Arias, conta cun museo desde o ano 1985 onde podemos ver as pezas arqueolóxicas encontradas no recinto e interpretar a cultura castrexa no seu conxunto. Nas súas catro ha. abrangue un conxunto de murallas e foxos que delimitan dous antecastros e unha croa. Trátase dun castro chave para interpretar a romanización da cultura castrexa, cun gran patrimonio moble asociado ao xacemento.

CASTRO DE SANTA MARÍA DO CASTRO

Situado na zona dos Ancares. A súa ocupación está asociada á ourivería romana, desde o 50 a.e.c ata o século II da nosa era. Amosa moi ben o modelo de cabana redonda pensada como vivenda familiar.

CASTRO DE SAN CIBRAO DE LAS

Outro dos castros senlleiros atopados en chan galego. Situado a 18 Km da cidade de Ourense. O acceso ao mesmo era doado, por iso conta cun gran aparello defensivo. Coas súas dez Ha. é un dos recintos castrexos máis grandes que se conservan. Foi ocupado desde o século II a.e.c. ata o II da nosa era. O castro acolleu unha numerosa poboación de agricultores e gandeiros en vivendas familiares que foron evolucionado ao longo dos séculos.

CASTROMAO

Situado no Concello de Celanova, é un dos castros que foron ocupados desde a primeira época do castrexo (S. VII a.e.c.). É un castro que ocupa o cumio dun monte, situado estratexicamente para controlar o territorio. Por teren unha ocupación tan longa, nel pódese estudar ben a evolución da cultura castrexa. É un recinto duns 20.000 m² rodeados dunha muralla.

SANTA TEGRA

Na vila da Guarda, dominando a desembocadura do Miño, atopamos un dos castros máis espectaculares. Tamén un dos primeiros que foron estudiados. Conservanse moi ben as súas cabanas circulares (algunha recostruida). Non foi un castro moi lonxevo, conta cunha cronoloxía do século I a.e.c. ata o I da nosa era. Ten un importante legado arqueolóxico de cerámica local e de importación e de xoiería.

CASTRO DE TROÑA

Situado nun outeiro do Concello de Ponteareas, situado claramente cunha vocación defensiva, xa que as pendentes dificultan moito o acceso. Trátase dun dos castros escavados por Florentino L. Cuevillas. Como soa suceder cos castros situados en altos, a súa ocupación e moi temperá (S. VI a.e.c.). Ademais das vivendas, destaca un gravado dunha serpe.Unha igrexa e dous cruceiros fálannos dunha continuidade de ocupación deste territorio ata hoxe ne día.

CASTROLANDÍN

Encontrase no Concello de Cuntis, nun outeiro que destaca sobre o val do río gallo. Combina construcións castrexas con outras de influencia romana. E un dos castros que se atopan en mellor estado de conservación.

CITÂNIA DE BRITEIROS

Xa en chan portugués, atopámonos con algúns dos mellores exemplo da cultura castrexa,como é o caso da Citânia de Briteiros, situada ao norte da vila medieval de Guimarâes. Trátase dun asentamento da idade do Ferro que despois foi romanizado e ampliado ata ocupar 27 ha. polo que é excelente para entender o proceso da chegada do mundo romano a Gallaecia. O grande arqueólogo portugués Martins Sarmiento foi o primeiro en escavar este recinto e ademais propiciou a reconstrución dalgunhas das vivendas que se atopan nel. Un dos achados máis notábeis deste xacemento e a sauna, que conserva unha magnífica “pedra formosa”.

MONTE MOZINHO

A vista de paxaro é espectacular este castro portugués situado no Concello de Penafiel. Trátase dun oppida tanto pola súa dimensión como pola súa cronoloxía. Ten unha estrutura protourbana, cun eixo norte sur que cruza o poboado. Destaca moito a pavimentación e sistema de desaugue de augas domésticas e pluviais.As casas agrúpanse en torno a patios centrais. Tamén aparece un templo dentro do recinto, que seguramente ten que ver coas crenzas introducidas polos romanos no poboado. É un dos castros que están musealizados, polo que pódese coñecer ademais da estrutura urbanística e arquitectónica, o patrimonio moble asociado ao xacemento..

CITÂNIA DE SANFINS

O terceiro dos grandes castros portugueses que imos coñecer se sitúa nunha das poucas elevacións do territorio que existen entre or ríos Douro e Miño, polo que desde este castro dominábase de xeito visual unha ampla área xeográfica. Situase preto da localidade portuguesa de Paços de Ferreira. trátase, como Briteiros, dunha estrutura protourbana. Ten case 15 Ha. de superficie e tres conxuntos de murallas. Tamén está ordenado en torno a un eixo norte-sur. tamén posúe balneario con “pedra formosa” e a estrutura de vivendas agrupadas en torno a un barrio que leva a pensar na familia extensa como modelo social nos último séculos do castrexo. Tanto en Sanfins como en Briteiros aparecen necrópoles.

CASTRO DE COAÑA

Concluímos esta viaxe polos máis sobranceiros establecementos castrexos por este castro asturiano, un dos mellor conservados do principado. Está situado xusto no límite xeográfico da cultura castrexa, a carón do río Navia. Recentes investigacións demostran que foi ocupado a partir do século IV a.e.c. Foi posteriormente romanizado. tamén conta cun recinto “sacro” termal.

O CELTISMO: MITO E REALIDADE

“Todo mito supón unha xustificación e un desexo, e Galicia necesitou ese mito para explicarse a si mesma, para diferenciarse doutras culturas e dotarse de personalidade. Estudar o celtismo é introducirse na personalidade dunha cultura que aínda segue a loitar hoxe por reafirmarse. E a adopción e aceptación popular do mito son as máximas expresións da súa propia natureza”[7]

Os contactos con pobos de tradición celta existiron na época castrexa, pero iso non significa que os galegos teñan a súa orixe na migración destes pobos cara o noso territorio. Tamén se constata achegada de pobos das illas británicas na Idade Media, posteriormente á cultura castrexa e a romanización.

O Leabar gabala, ou libro das invasións foi o texto no que se apoiaron algúns dos antigos historiadores galegos para falarnos dunha orixe céltica dos habitantes de Galicia. “O rei Breogán, fundador da nación céltica galega, construíu na cidade de Brigantia (identificada coa actual Coruña) unha enorme torre dunha altura tan magnífica que os seus fillos podían ver unha beira verde distante dende o seu cumio. A ollada desa terra verde distante enganounos para navegar ao norte de Irlanda, onde Ith sería asasinado. En vinganza, os fillos de Mil, neto de Breogán, saíndo dende Brigantia chegaron a Irlanda e conquistárona.” Trátase dun texto mitolóxico que explica a orixe de Irlanda e que emparenta aos galaicos cos pobos celtas.

Non é este o único texto que nos fala dunha orixe “racial” céltica.O Ora marítima de Rufo Festo Avieno narra a invasión da península Ibérica por parte de diversos pobos do norte (os oemstrimnios) que serían expulsados polos Saefes, que se pode interpretar como un pobo ou como un conxunto de serpes. Neste caso non estamos ante un texto mitolóxico, pero non é unha fonte fiable.

Na arqueoloxía non se detectou ningún material que confirme a orixe celta da cultura castrexa. O suposto celtismo de Galicia atopámolo por parte dos lingüistas. “No territorio da Gallaecia e no de Lusitania encóntranse vestixios dunha lingua emparentada coas linguas celtas clásicas”[8] . Algunhas mostras de esta influencia celta na linguaxe sobreviviron en moitos casos á romanización e a instauración das linguas romances no noso territorio, como son os topónimos en celti (Céltigos), ou en briga (Conimbriga).

Na segunda metade do século XIX, co rexurdimento,desenvólvense moitos estudios históricos sobre a orixe de Galicia. Historiadores como Benito Vicetto ou Manuel Murguía escriben historias de Galicia nas que fan referencia á esta orixe céltica da que estamos a falar. Baixo o romanticismo que se estende por toda Europa, desenvólvense moito os estudos e explicacións das orixes nacionais de cada territorio. Neste contexto non só os historiadores quixeron ver a fonda pegadas do celtismo en Galicia, tamén poetas como Curros (o poeta da raza) ou Pondal (que no himno fala da nación de Breogán), músicos, artistas plásticos, etc. configuraron este orixe mítico de Galicia no celtismo.

Andando no tempo, o suposto celtismo galego foi matizado, pero continuou a ser un referente cultural que explicaba o feito diferencial galego co xurdimento do nacionalismo. Así Otero Pedrayo escribía: “E podemos imaxina-lo horizonte humano da Galicia, estrictamente celta. O mesmo nome –Galicia- garda en latín e grego a prosapia da estirpe: homes brancos enfrentados a escuros Íberos.(...) Sabemos que unha poboación densa e unida cubría a terra galega non na simple forma de posesión ou de conquista: nunha verdadeira identificación, nun penetrar da paisaxe no home e do home na paisaxe creadora da eternidade vital de Galicia”[9] . Tamén no libro Os oeestrimnios, os Saefes e a Ofiolatría en Galiza Florentino Cuevillas seguía a falar dunha orixe celta do noso territorio, a través do estudo dos cultos as serpes e ao sol en Galicia, e as tradicións e crenzas que se mantiveron ao longo dos séculos incluso despois do cristianismo.

Hoxe en día a influencia do mundo celta está moi estendida no territorio galego. O mito foi asumido e integrado polo pobo. Como exemplo subliñaremos a música celta, o equipo de fútbol, os festivais, a simboloxía, etc. Un mito fundacional que funciona, polo tanto, como feito diferencial do galego no mundo.

Untitled from jose castro on Vimeo.

[1]Javier Rodríguez Corral, A Galicia Castrexa, Ed. Lóstrego, 2009, Compostela. (p.19)
[2]Javier Rodríguez Corral, A Galicia Castrexa, Ed. Lóstrego, 2009, Compostela. (p.27)
[3] Javier Rodríguez Corral, A Galicia Castrexa, Ed. Lóstrego, 2009, Compostela. (p.36)
[4] Ramón Otero Pedrayo, Ensaio Histórico sobre a Cultura Galega (27)
[5]Javier Rodríguez Corral, A Galicia Castrexa, Ed. Lóstrego, 2009, Compostela. (p.43)
[6] J.C. Bermejo Barrera e X.A Fernández Canosa: Idade Antiga, en Nova Historia de Galicia, Ed. Tambre, A Coruña 1996
[7] Galicia a forza da palabra. Centenario da Real Academia Galega, catálogo da exposición (2006).
[8] J.C. Berrmejo Barrera e X.A Fernández Canosa: Idade Antiga, en Nova Historia de Galicia, Ed. Tambre, A Coruña 1996 (79)
[9] Ramón Otero Pedrayo, Ensaio Histórico sobre a Cultura Galega (26)