En Galicia conserváronse durante anos (quizais aínda hoxe se practiquen) unha serie de rituais moi afastados da praxe católica, que teñen que ver con este complexo sistema de crenzas e de rituais do noso territorio. Un bo exemplo disto, e un caso dos que máis sorprenden ao que o descoñece, é o bautismo prenatal, que se produce na muller que ten dificultades para quedar encinta. Trátase dunha cerimonia a media noite, nunha ponte ou encrucillada, por suposto sen sacerdote, onde o ventre da femia é regado con auga bendita.
Un dos aspectos onde o sistema de crenzas popular de Galicia amosa a súa faciana máis pragmática é no campo da medicina popular. Ademais de remedios naturais máis ou menos efectivos, a curación dos doentes precisaba dunha intervención máxica-sagrada, convocada a través de rituais como a visita a santuarios ou de obxectos que funcionen a xeito de amuletos.
AS LENDAS
As lendas diferéncianse dos contos en que sempre teñen unha localización concreta no tempo e no espazo. Pertencen ao acervo literario popular, transmitido oralmente de xeración en xeración, sufrindo invariablemente alteracións nos matices, máis non na proia esencia da historia que se conta. Ademais a lenda ten certos visos de realidade, unha intencionalidade de facer crer ao ouvinte que aquilo que se está a contar sucedeu realmente, a pesar dos elementos sobrenaturais que sempre atopamos.
A cultura popular galega conta cun bo número de seres sobrenaturais que non teñen que ver coa ortodoxia cristiá, e que ademais foron combatidas por esta. A máis popular é a meiga, que ten un carácter dual, xa que tanto pode actuar como mediadora para curar os males como aliada do demo para botar o temido “mal de ollo”. Hai meigas nas que a maldade é intrínseca, como a meiga chuchona, que se adica a chupar o sangue dos nenos. Porén, en moitas ocasións o meigallo prodúcese por non atender a un favor que a meiga solicita, como acontece coa meiga lavandeira, que solicita axuda para lavar a súa roupa. As meigas son omnipresentes nos ditos populares en Galicia: “É cousa de meigas”, botáronlle un “meigallo”, “Meigas fóra!”... Velaquí unha vella historia de bruxería contada por Carlos Reigosa:
«Pasou na Terra Chá, pola parte de Vilalba. Vivían na mesma casa o matrimonio vello, a filla e o seu home, casados de había pouco. Os sogros, a sogra, sobre todo, que tiña sona de bruxa na comarca, non lle quería moi ben ao xenro e sempre andaba cismando para amolalo. Ata tal punto chegaron as malas relacións que a filla espiaba o que falaban seu pai e súa mai por se preparaban algunha maldade contra o seu home. E nunha desas, unha noite que achegou a orella á alcoba onde durmían os pais, escoitou que dicía a súa mai:
- Mañá a filla e mais o xenro vai ir arar ao vilar. Hai que procurar que chame as vacas o xenro; eu heime disfrazar de abellón e hei picar nas vacas ata que adoenten e pasen por riba del. A ver seo matan xa dunha vez.
A filla non lle comentou nada ao home do que pretendía a súa mai, mais ao día seguinte pola mañá cando viu a súa mai saír pola cheminea da casa preparouse. Colleu un ramallo de loureiro bendicido o Domingo de Ramos e levouno canda ela. E cando chegaron ao vilar díxolle ao home:
- Hoxe chamo eu as vacas.
- Pero muller, sempre as chamo eu.
- Hoxe non; leva ti o arado e eu chamo as vacas.
Puxéronse a labrar; ela chamando e o home agarrado ao temón do arado. Deseguidiña viron andar un abellón arredor das vacas, dando reviravoltas por enriba do lombo. Sabía onde aplicar o ferrete, sempre lonxe de onde podía chegar o rabo ou os cornos dos animais. As vacas xa non andaban ao rego; dábanlle ao rabo meneaban os cornos, erguían as patas para liberarse do abellón, mais non conseguían desfacerse del. Mentres, a filla trataba de darlles co loureiro.
- Terma, muller, terma das vacas –protestaba o home.
Dunha vez cazou o abellón co loureiro e matouno, e alí o deixaron defuntado no medio do rego. Seguiron labrando xa tranquilos, coma se nada, máis aos poucos viñeron uns veciños a avisar que atoparan morta a súa na cama a súa mai. E dixo a filla:
- Se morreu que a trague o demo.
E díxolle o home.
- ¡Pero, muller, como dis esas cousas! ¡Morreu a túa mai e ti dis que a trague o demo!
-¡Si, si, que a trague o demo no inferno!
E entón contoulle todo o que pasara; que a súa nai era bruxa, e como lles escoitara a noite anterior que o querían mata a el con aquela estratexia de transformarse en abellón. »[1]
Carlos Reigosa
O licántropo, presente en moitas culturas europeas, ten tamén a súa versión no imaxinario popular galego. O lobishome foi temido por moitos rapaces e adultos galegos. En Allariz, no século XIX, un tal Andrés Blanco Romasanta, ao seren xulgado por uns asasinatos, alegou estar baixo o influxo da maldición que o convertía nas noites de lúa chea nun lobo. Esta maldición chámase fada e, segundo a tradición, sófrena o último fillo daquelas familias nas que nacen sete ou nove varóns seguidos sen femia polo medio. Unha das lendas que arrepiaban a novos e vellos nos faladoiros a carón do lume da lareira foi a de “O lobo da Xente”:
«O lobo da xente de Prado foi un mozo. Primeiro era normal, coma todos. mais un día estaba co seu pai cortando molime no monte e, chegada a hora do xantar, sentaron a comer cadanseu anaco de pan.
-¡Sempre pan, sempre pan e nada máis que pan! –dixo o mozo-. O que eu comía de boa gana con este codelo era unha miga de carne, o pan seco non entra ben, e menos despois de tanto traballo.
-¡Nunca farto de carne te vexas! –contestou o pai, anoxado-. Aínda en lobo da xente te volvas, para que nunca carne che falte.
E xa aquel mesmo día desapareceu o rapaz. Dous ou tres días despois viron unha grande fera, un lobo que atacaba e engulía as súas vítimas, sempre humanas. En pouco tempo devorara unha morea delas e tiña aterrorizada á comarca.
O pai deu en sospeitar que era o seu fillo, mais non tiña forma de sabelo. Ás veces tamén pensaba que o seu fillo fora a primeira vítima do lobo e sabe Deus onde andarían os seus ósos. Pero demasiadas veces viron o lobo en figura humana, e todos deron en dicir que era o lobo da xente. Claro que non o vía de preto e non sabían quen podía ser. Porque hai que ter en conta o moito que se moven e o moito que corren dun día para outro. Hoxe matan aquí, e mañá aló.
Dunha vez un home que deixara á súa filla, unha rapaciña, coidando as ovellas, volveu buscala. E viu un home que se preparaba para envorcallarse nunha bosteira de vaca, sen dúbica coa intención de transformarse en lobo e devorar a nena. O home correu e preguntoulle:
- ¿ti quen es e que fas aquí?
- Agáchome porque busco unha agulla que me caeu.
- Pois non creo que a atopes nos meus prados.
O rapaz marchou e, desde certa distancia, díxolle ao home:
- Sorte tiveches en aparecer por aquí neste momento, se non comíache a filla.
Estendeuse tanto a noticia do lobo da xente que se lle fixo difícil pasar inadvertido, todos o temían e o evitaban, non saían de noite e andaban en grupos. E como era inverno, a fame e o frío pesábanlle. Unha noite que andaba en figura humana viuse obrigado a pedirlle axuda a un vello amigo, un rapaz de Soane, en Viana do Bolo. O amigo, de mala gana, deixouno entrar para que se quentase e comese. As horas pasaban sen que dese trazas de querer marchar e o amigo temíalle, porque se achegaba a media noite e desconfiaba. Rogoulle insistentemente que marchase, sen conseguilo. Por fin, botouno sen contemplacións, como quen di pola forza, pechando a porta en canto cruzou a soleira. Nese mesmo intre o rapaz converteuse en lobo e púxose a rabuñar e rabuñar a porta, mais non conseguiu botala abaixo. Toda a noite pasou o amigo coa escopeta na man, sen durmir, chocando os dentes, pero salvouse. Pola mañá marchou o lobo e non volveu máis.
Un día o lobo da xente, con figura humana, que era como case sempre andaba, pasou baixo unha ponte. E alí agardábano. Botáronlle unha corda ao pescozo, con nó corredizo e unha pedra atada ao cabo. Soerguérono así, mentres el coas mans se agarraba da soga e cos pés patexaba. Tiraron a pedra, que era moi grande, desde a ponte ao río, e detrás foron a corda e o rapaz. Alí afogou. Ou, cando menos, nunca se volveu dicir del. »[2]
Xosé Miranda
Outro destes seres sobrenaturais que pululan pola Galicia de lenda é o tardo (nalgúns lugares son os biosbardos). As historias relacionadas con este estraño ser cóntanse na zona de Lobeira, no sur da Provincia de Ourense. O tardo é un demo burlón que se dedica a facer trasnadas que dificultan a vida do que está afectado polo seu meigallo, porén é máis molesto que malvado. Pode rachar un eixo dun carro, desfacer un feixe que alguén leva nas costas, esconder algo que se precisa con urxencia, etc. As veces pousase no peito dos que están a durmir e lle provoca dores. Fisicamente o tardo é pequeno e con barba, leva un traxe vello e un pucho vermello, e desprázase andando aos brincos. O tardo pódese transformar en calquera animal. Vive baixo a terra e só actúa de noite, cando sae para gastar as súas bromas pesadas. Non é maligno e, ademais, é covarde; se alguén se atopa con el, e o descubre preparando algunha trasnada, pode espantalo con facilidade, sobre todo se se lle quita o seu gorro. Xaquín Lorenzo cóntanos como non era difícil desfacerse do tardo:
«Había unha muller que todas as noites sentía por riba do peito un peso que a abafaba. Ela non sabía de que podía ser, máis unha veciña a quen llo contou resolveulle a dúbida: era o tardo que viña polas noites a se sentar por riba dela. Ao mesmo tempo deulle un remedio que a muller utilizou ao día seguinte: deixou no seu cuarto, por riba dunha mesa, unha cunca chea de liñaza. Cando o tardo apareceu, caeu na tentación de contar as sementes, que o mesmo terían podido ser de millo, de centeo, de fabas, ou doutra cousa calquera. Valeirou a cunca encol da mesa e comezou a contar:
- Unha, dúas, tres; unha, dúas, tres...
Pero como nos sabe contar máis, non sabía saír daqu´; estivo con esta cantilena un bo anaco até que cansou e fuxiu deixando as semente. E non voltou a molestar á muller»[3]
Relacionado coa crenza na vida no máis alá está a Santa Compaña, que é unha procesión dos defuntos da parroquia, que se produce en certas noites. A tradición de enterrar aos mortos cun sudario é a razón pola que os membros da Santa aparecen cunha túnica branca. A comitiva vai encabezada por un home vivo que porta un caldeiro ou unha cruz, condenado a vagar na Santa Compaña todas as noites ata que lle poda pasar a un incauto o obxecto que levan nas mans, momento a partir do cal este home substitúe ao outro, que queda liberado da condena. A compaña aparécese para avisar de que a morte de alguén está cerca, ou para facer pagar as súas faltas a un pecador.
«O Santo Apóstolo San Andrés , que se atopaba naquel arredado curruncho, isolado e senlleiro, andaba decote tristeiro de ver as peregrinacións que, de tódalas partes do mundo cristián, ían camiño de Compostela para facer oración diante do sartego de Santiago, malia das penalidades que tiñan de sufrir. En troques, o seu santuario víase baleiro, malia de que facía tamén milagres e sandaba males que serían tamén incurables sen a súa axuda protectora.
E disque, di a lenda, o bo do santo Andrés percorría os camiños vagarosamente e, diríamos que un pouco amolado se non fora santo; pero se non amolado, moi contento non había andar tampouco.
Un día no decurso dunha das súas longas camiñadas en que ía cavilando na súa pouca sorte, achouse, de súpeto, ante o Noso Señor que viñera á nosa terra para ver como andaban as cousas e, ó velo, O Señor preguntoulle:
-Véxote tristeiro Andrés, ¿Qué é o que che acontece?
E San Andrés, aproveitando a pregunta respondeulle:
-Divino Mestre: ando tristeiro porque vexo que de todo o mundo veñen xentes visitar ó teu discípulo Santiago, que está en boa terra e ten bos camiños para chegaren onda él; e sofren e padecen nos longas xornadas de camiño os avatares do longo viaxe..- e con toda a humildade engadiu- En troques ninguén vén pé de min; o meu santuario está baleiro, como se eu non fose tamén o voso discípulo, non menos fiel e celoso do ben para tódolos homes.
Noso Señor, conmovido e ollándoo con agarimo, díxolle entón:
-Dis ben Andrés, e ti non has ser menos do que Xacobe. De agora en diante prométoche que ninguén ha entrar no ceo sen ter visitado o teu santuario, polo menos unha vez na vida; e aquel que non o fixera de vivo farao despois de morto.
E por iso se di a célebre frase de:
“A San Andrés de Teixido vai dúas veces de morto quen non vai unha de vivo”.»
AS FESTAS
O calendario anual de festas en Galicia comprende un bo número de celebracións de carácter xeral, comarcal e local. Moitas destas son de marcado cariz relixioso, aínda que non todas. Imos facer un pequeno repaso ás principais festividades ao longo do ano, e tamén ás máis sobranceiras desde o punto de vista da antropoloxía cultural.
O ano ábrese en toda Galicia coa celebración da Noite vella e do Ano novo. As badaladas e as uvas son unha tradición moderna que non ten raigame galega. Na nosa terra o máis habitual era, ata que se popularizou a tradición das uvas (pasas e logo frescas) e o saír de noite, celebrar unha cen na casa e ficar nela coa familia reunida. Nalgúns lugares os mozos ían de casa en casa polas aldeas cantando panxoliñas. Nalgúns lugares, en aninovo trocábanse as cancelas ou as portas, ou agochábanse os apeiros de labranza, como símbolo de renovación. O día 31 entra en acción outro dos seres sobrenaturais que moran nas nosas terras. Trátase do apalpador, que se coa nas casas onde hai nenos e lles palpa o bandullo para ver se comeron ben durante o ano. O apalpador é un xigante carboeiro bondadoso, que lles deixa aos rapaces unha boa présa de castañas. É un personaxe típico da zona do Courel, Sarria, do Cebreiro e da Terra de Trives (onde se chama o Pandigueiro).
En aninovo cántase. As panxoliñas específicas deste día chámanse xaneiras:
Eiras, eiras,
eiras xaneiras,
millaradiñas
as tres primeiras.
Deus non dea
boas anadas,
bos cabritos
O entroido tradicional dura dúas semanas e media. Comeza co domingo fareleiro,no que mozos e mozas pelexan golpeando con sacos de relón ou de fariña. Noutros lugares este é o domingo borrallento, trocando o farelo por cinza. En moitas das celebracións tradicionais do entroido prodúcense achegas e roces entre mozos e mozas, que se entenden tendo en conta que é unha época dunha permisividade maior.
A seguinte data do noso entroido é o Xoves de compadres, no que os mozos percorren a vila con bonecos de palla espetados na punta dun pau. As rapazas teñen que conseguir quitalos, montándose sempre unha boa liorta. O seguinte domingo é o domingo corredoiro, agora ademais de auga e farelo, entran en xogo as formigas vivas , que son botadas entre os participantes da troula e aos espectadores. En moitos lugares este día tiña lugar a corrida do galo, no que se producía un xogo que consistía en que os mozos tiñan que intentar mallar no animal cos ollos vendados, o gañador levaba o galo, que se puidese falar cantaría:
Aquel día tan funesto
Domingo de corredores,
que, en quitándome la cabeza
me comerán los señores.
O seguinte xoves é o Xoves de comadres; desta volta son os rapaces os que tratan de quitarlle unhas bonecas de palla ás mozas. As bonecas son queimadas á noite, formándose unha soa que se chama lardeira. Nalgúns lugares como Verín, e tradicional que as mulleres saian a cenar soas, deixando os homes na casa. O terceiro domingo é o domingo de entroido, que ven seguido do luns de entroido e do martes de entroido, días grandes da festa, no que se locen as máscaras e os traxes típicos de cada vila. O martes ten lugar a comida do entroido, auténtica festa gastronómica do porco na que a xente despídese durante corenta días da carne. A gastronomía tamén é patrimonio, así no entroido os galegos comemos: cachucha, botelo, lacón, filloas, orellas, chulas...
Martes de entroido
has de venir,
cuncas e pratos
han de ruxir.
Adeus martes de entroido
adeus meu amiguiño
ata o domingo da pascua
non comeremos tociño.
O entroido remata co enterro da sardiña o mércores de cinza. A sardiña é soterrada con todos as honras e pompas, con sacerdote e cortexo fúnebre. Sempre hai un emotivo discurso de despedida para un morto que volver ao ano que ben. Dentro do cadaleito vai a sardiña, o meco, ou entroido. Nalgúns lugares é queimado ou botado ao río, en vez de soterrado, o que non deixan de ser as tres formas tradicionais de enterramento que temos visto desde a prehistoria ata a actualidade.
Cómpre facer mención especial ás máscaras que polo entroido aparecen nas vilas galegas. hoxe en día mantense a tradición nalgunhas comarcas ourensás e luguesas, considerándose a conservación do entroido tradicional un auténtico tesouro etnográfico do noso país.
Os cigarróns de Verín, as pantallas de Xinzo da Limia e os peliqueiros de Laza son os que teñen máis sona. Tamén hai outras tradicións locais , como os charrúas de Allariz, os farandulleiros de Entrimo e mesmo os choqueiros da Coruña, se ben estes últimos xa moi desnaturalizados.
Outro dos máis senlleiros especialistas no estudo da cultura popular galega, Antonio Fraguas, deixounos unha explicación do orixe etimolóxico da palabra entroido (en ocasións tamén se di antroido), que tenta desenmarañar o significado de “entroido”. En galego, ademais de designar o tempo do carnaval, podemos usar a palabra con outros significados:
«Entroido e o verbo entroidar é sinónimo de enchente e dun ser deforme pola gordura, consecuencia do abuso da comida; pero taméno é de persoa rebuldeira e desacougada,que algunha vez fatiga aos circundantes coa súa inquietude. Confirman o noso aserto os seguintes ditos:
- Énchete, entroido.
- Come, entroido
- Eres un bodelo: estás como un entroido
- Estate quieto, entroido
- Móveste máis que un entroido
Do animal que roubou a comida con exceso dise: Anda que hoxe entroidaches.»[5]
Chamarlle a alguén coresma ten un significado moid diferente do anterior:
«- Das ben pouco, eres ben coresma
- Está delgada, que parece unha coresma
- Pasa fame como a coresma,
Pasada a coresma chega o tempo doutra das grandes celebracións do noso territorio: Os Maios. Con esta festa celébrase o esplendor da primavera e o adeus definitivo ao longo inverno galego. Os Maios celébranse en moitos lugares, destacando os arcos que se fan en San Xoán de Tabagón, e outras construcións vexetais sobre todo no sur de Galicia, en Pontedeume e en Viveiro. En moitos lugares celébrase unha festa un bocado diferente, o día do Corpus Christi, con fermosas alfombras florais. Festas semellantes aos Maios celébranse en toda Europa, para dar a benvida ao bo tempo, que debe asegurar as colleitas e a fartura. Evidentemente, esta celebración ten unha orixe pagá, cando os homes e mulleres de Galicia rendían culto a uns deuses relacionados coa natureza, antes da chegada da relixión monoteísta. A Igrexa adaptou moitas prácticas e celebracións á súa propia liturxia, o que se coñece como sincretismo relixioso, fenómeno hoxe moi presente en países de América, Asia, Oceanía e África, e que en Europa tan se deu no seu tempo.
Xa chegou o "Maio"
florido e galán.
Chegou tra-lo inverno
e antes do verán.
florido e galán.
Chegou tra-lo inverno
e antes do verán.
A noite de san Xoán é a máis especial do ano en Galicia. En milleiros de aldeas, vilas e cidades da nosa xeografía préndense as lumaradas ou cacharelas. Aínda que leva o nome dun santo, a noite de san Xoán en Galicia é unha noite meiga, onde teñen lugar toda unha serie de tradicións de orixe pagá, como saltar o lume ou brincar por riba de nove vagas no mar. Tamén é o día no que se colocan as herbas de san Xoán con poderes máxico-curativas: loureiro, xesta, sabugueiro, romeu, fionllo...
O verán é tempo de romarías locais. Unha das romarías por excelencia é a do Carme, moi tradicional nas vilas mariñeiras, nas que os barcos saen en procesión mariñeira. Tamén celébrase moito o San Roque, o día de Santiago, patrón e Galicia, e o 15 de agosto, día das Marías. A estrutura da romaría tradicional e a seguinte: comeza coa romaxe cara unha ermida, á que se vai andando e, as veces, chégase axeonllado. Despois ben o xantar, onde se degustan as especialidades de cada bisbarra, seguida do baile, onde nos atopamos con bandas de gaitas e tamén con orquestras que tocan unha música acorde cos tempos, desde os pasodobres atas as grandes agrupacións que interpretan música moderna na actualidade. A romaría é tempo propicio para se xuntaren mozos e mozas e para formar parellas. Nelas o pobo galego, a cotío tan laborioso, amosa que tamén sabe gozar da troula. No verán non hai fin de semana en Galicia na que non se celebren festas en case todas as comarcas, sendo habitual que a xente nova visite as festas doutras aldeas e vilas que non son as súas, favorecendo en certa medida os intercambios entre poboacións e evitando unha excesiva endogamia.
A romaría fluvial polo Mandeo en Betanzos, e a Romaría do Val do Naseiro, en Viveiro, acadaron no seu día moita sona, e aínda conservan moita relevancia, se ben as súas prácticas víronse, en certa medida, deturpadas.
Unha das festas que teñen máis relevancia en Galicia é o San froilán de Lugo, que ten lugar despois do verán, na semana do 5 de outubro, día de San Froilán. A festa ten as súas orixes na idade Media e, aínda que se incluíron nos festexos moitas “modernidades”, hoxe en día sobreviven algunhas tradicións que veñen de moi lonxe. Nestas celebración, que dura varios días, conxúgase a cerimonia relixiosa coa festa civil, como acontece en tantas festas e romarías galegas. Os días máis importantes son o propio día de San Froilán e o “domingo das mozas”, chamado así pola gran cantidade de homes que chegaban ese día á cidade para buscar moza (elas tamén ían a Lugos ese día desde outras partes da provincia). En San Froilán, de sempre, houbo unha feira, e desde finais do XIX a feira de gando, con premios para os mellores exemplares de vacún, marcou un fito na compra e venda de animais da provincia.
O San Froilán é unha festa que serve de atracción para toda Galicia. Nos días grandes Lugo multiplica a súa poboación, pois son moitos os que teñen o costume de ir á capital da provincia desde outros concellos e vilas. A gastronomía xoga un papel fundamental. A tradición é tomar polbo e viño do ribeiro, tamén empanadas, chourizos e outros produtos tradicionais de Galicia. As casetas son un costume máis moderno. E, como en toda festa que se prece, non pode faltar a música. Tradicionalmente o San Froilán era un tempo onde se deixaban ouvir os mellores gaiteiros e bandas da provincia, que acudían á cidade chamados polo gran número de persoas que se congregaban e tamén contratados polas autoridades do Concello encargadas de organizar o evento desde finais do século XIX.
Non podiamos quitar desta escolma das festas tradicionais, as que teñen que ver cos tempos agrícolas. A festa da seitura, moitas veces relacionada co fin da malla. O magosto, que ten lugar en outono no tempo das castañas e o San Martiño, tamén en outono, cando ten lugar a matanza do porco que vai servir de base principal na dieta da familia durante todo o inverno.
A última grande celebración popular antes do Nadal, e a máis tristeira de todas elas, ten lugar o 1 de novembro, o día de defuntos. En relación con esta festa temos en Galicia os petos de defuntos, onde se deixa a esmola que debe axudar aos mortos que andan polo purgatorio a subiren ao ceo. Nos últimos anos estase a recuperar a tradición do Samaín, celebración de orixe celta do día de defuntos, presente tamén en Irlanda e nos EUA (convertida no mundialmente coñecido Halloween), cuxa celebración foi localizada en Galicia por algúns estudosos das celebracións populares.
O TRAXE
Relacionado coa festas temos o traxe galego. O que hoxe coñecemos polas bandas de gaitas e os grupos de baile galego, non é máis que unha adaptación do tradicional vestido de festa, que debemos diferencias da roupa de uso cotiá, e do que temos que dicir que tivo algunhas variedades dependendo da bisbarra.
O home leva camisa e por riba un chaleco. Por riba leva unha chaqueta de manga longa feita de pano de cores verde, azul ou castaño. Outra das pezas do traxe é a faixa, que cingue a cintura. Os pantalóns, tamén de pano, chegan ata os xeonllos e teñen faldriqueira para levas os cartos, unha navalla... A roupa interior (as cirolas) chega ata os nocellos, polo que sobresae por fora do pantalón. As polainas son outras das pezas que caracterizan a forma de vestir tradicional en Galicia. Son unha peza de tea dura que cobre a perna e o calzado desde o xeonllo ata a punta do pé.Na cabeza, os mozos e homes soen ir tocados coa monteira, que no traxe de festa vai decorada con plumas.
Como elementos sorprendentes da cultura material galega ligada ao traxe, temos dúas pezas que non debemos pasar por alto: o sancosmeiro e a coroza. O sancosmeiro é un sombreiro feito de palla, de ala ancha e cunha cinta. A coroza é unha capa feita con xuncos de palla para se protexer da choiva, e que converte a que o leva nunha especie de home de palla.
REFRÁNS E CANTIGAS POPULARES
A carón do lume da lareira e na vida cotiá do campo e mar, transmitíronse, ademais das lendas, un incrible patrimonio composto por cantigas, contos, cancións de berce, refráns... Moitas destas expresión foron escolmadas antes de que se perdesen, e moitas aínda viven nas lembranzas dos nosos maiores. Algunahs as seguen a usar ata os rapaces de hoxe en día.
Xaquín Lorenzo tamén recolleu un bo feixe de cantigas populares, moitas das cales fan referencia ás relacións entre os mozos e as mozas, que é un dos temas máis abundantes nestas composicións de carácter anónimo e popular. A muller non sempre é gabada. Algunhas atacan ás mulleres con fereza. As máis usan a retranca, a ironía e o humor, sendo un grande exemplo da picardía e do dobre sentido nos máis dos casos:
Ahí tes o meu corazón
podes facelo pedazos,
pero coa condición
que hei de morrer nos teus brazos.
Penitencia rigorosa
me deron por querer ben;
si querer ben é pecado
non se salvará ninguén
O carballo que é pequeno
tamén fai pequena sombra;
a rapaza que é bonita
pouquiña dote lle abonda.
O zapato quere a media
a media quere o zapato;
a meniña que é bonita
tamén quer o mozo guapo
A moza que é caladiña
e non di mal de ninguén,
cando máis baixiño mira
cantos mais amores ten
Unha nena non é nena
dúas nenas nenas son;
tres nenas queman a casa,
catro vólvena carbón.
A unha vella moito vella
máis vellas que Zaragoza
tratárolle o casamento
e a vella volveuse moza.
Todos os ánxeles teñen
un anaco de muller;
o demo tamén foi ánxel,
que coidado che hai que ter!
Miña nai é unha rosa
eu son filla da roseira;
como me hei de apartar
da rosa que tanto cheira?
Miña nai como é moi pobre
e non ten pan que me dare,
éncheme a cara de bicos
e despois rompe a chorare
A túa cara é a Cruña
A túa garganta a Audiencia
eo teu mover da cintura
o que pronuncia a sentencia
Tantos noivos que tiveche,
si os tiveras xuntiños
compririache unha casa
o menos de vinte pisos
Cinco xustiños teño
de diferente color
e cinco amores tamén
para escollel-o millor
Anque me vexas casada
non me perdal-o cariño,
que podo quedar viuda
e máis casarme contigo
Quítate desa ventana;
non seas tan ventaneira:
taberna donde hai bo viño
non necesita bandeira.
Moito pra misa da gaita,
moito, nena, te compós;
aventuro que non é
pola misa nin por Dios.
Si tua nai quere reis
na baraxa tenche catro
rei de ouros, rei de copas
rei de espadas, rei de bastos
Non me fales mal dos homes
que eu tamén lles quero ben:
salalos, salpimentalos
e botalos na sartén
Pasei pola tua porta
boteilla a mán ó ferrollo:
o galopín do teu pai
Ao longo deste texto fomos recollendo algúns dos refráns e ditos máis populares entre os galegos. En Galicia existen milleiros deles, e falan dos máis diversos asuntos. Imos facer agora unha escolma dalgúns outros que nos parecen interesantes:
Sobre a imposibilidade de evitar que a xente fale dos demais:
A auga de correr, os cas de ladrar i a
xente de falar non se pode privar.
Sobre o pracer de gastar cartos:
A boa vida é cara; haina máis barata,
pero non é vida..
As inevitables malas relacións coas sogras:
A casa da túa tía non vaias cada día; á
da túa cuñada nin cada día nin nada.
A sogra aínda que durma no monte non
a comen os lobos.
O tempo, cuestión de primeiro orde no campo:
A chuvia de febreiro fai o palleiro.
A chuvia de san Xuán tolle o viño e non
dá pan.
Abril frío e mollado enche o arqueiro e
mantén o gado.
A chuvia no mes de agosto non é
chuvia, é mel e mosto.
Xaneiro, xeadeiro; febreiro, fervexeiro,
marzo, ventoso e abril, chuvioso,
sacan a maio frorido e fermoso.
As culpas e a mala conciencia:
A culpa é tan mala que naide a quere,
por eso está solteira.
A conciencia era ferraña verde e
comérona as vacas
Fame e frío
A friaxe de febreiro é amiga do lobo
larpeiro.
A moita fame non hai pan duro.
A fame e o frío fan entrar na casa do
inimigo.
Solteiras
A muller que ós 30 anos non ten mozo
bota un xenio do demo.
A preguiza
A nugalla nin come pan nin dorme na
palla, nin viste camisa lavada.
As mulleres
As mulleres son como as uvas: as boas,
pra colgalas; e as malas, pra pisalas
Moza pobre ben vestida, ¡mal me cheira
a chamusquina!.
Comer e beber
Beber e non comer e cegar e non ver.
Caldo de pote pequeno e viño de cuba
grande.
Con castañas asadas e sardiñas saladas
non hai ruín viño.
Viño do Ribeiro, falangueiro e
trouleiro.
Un porco é unha botica.
A prudencia
Vale máis burro que me leve que cabalo
que me mate.
Prexuizos locais
Besta luguesa, muller coruñesa e home
santiagués, ningún dos tres.
Xente da Mezquita, nin boa nin bonita.
Xente de Meira, tropa lixeira.
Facer as cousas ben
Carro ben cargado está medio levado.
As oportunidades perdidas
Marchou o día, marchou a romería.
Cada un ao seu
Na aira que non é miña que malle quen
queira.
A educación
Neno mimadiño, neno perdidiño.
A soberbia
Nin pidas a quen pediu nin sirvas a
quen serviu.
A vida e corta
Xa que arde a casa, quentémonos nela.
Galegadas
A non ter, calquera chega.
Miras o que bebo e non a sede que teño.
[1] XOSÉ MIRANDA e ANTONIO REIGOSA: Arrepíos e outros medos. Historias galegas de fantasmas e terror. Xerais, Vigo, 2004 (95)
[2] XOSÉ MIRANDA e ANTONIO REIGOSA:Arrepíos e outros medos. Historias galegas de fantasmas e terror. Xerais, Vigo, 2004 (70)
[3] XAQUÍN LOURENZO: O tardo. A Nosa Terra / Museo do Pobo Galego, Vigo, 2004
[6] ANTONIO FRAGUAS FRAGUAS: Do entroido; En Alicerces, Nº 6, Museo do Pobo Galego, Compostela, 1994 (19)
[7] XAQUÍN LORENZO: De Varia Etnográfica. (Textos compilados por Carlos García Martínez. ) Biblioteca Gallega, A Coruña, 2004 (36) [Artigo orixinal A muller no cancioneiro, publicado en Nós, Nº 98,1932]
Moi ben,pero gustariame que poñerades cousas solo de Roxos,de Ourense,de Vigo...
ResponderEliminar