A emigración foi un proceso histórico que deixou unha fonda pegada na cultura de Galicia. Estamos diante dunha circunstancia que afectou a milleiros de familias desde a segunda metade do século XIX ata máis dun século despois. Ademais das consecuencias sociais e económicas que supuxo, a nivel cultural ten unha gran relevancia, pois foi precisamente en América onde agromaron un bo número de iniciativas culturais relacionadas coa terra nai, ademais do sentimento galeguista.
A todas estas iniciativas hai que sumar dous feitos tracendentais: a presenza no exterior de destacados intelectuais emigrados e exiliados, e o xurdimento de asociacións de carácter cultural e social nas principais capitais da emigración galega, que axudaron a manter a galeguidade no exterior ata os nosos días, ademais de financiar numerosos proxectos en Galicia.
Nesta clase faremos un repaso do que supuxo o fenómeno migratorio en Galicia; veremos cal foron as iniciativas culturais xurdidas fora da terra, coñeceremos o alcance e os principais actores do exilio galego e, por último, achegarémonos á figura de Luís Seoane, un dos personaxes senlleiros desa cultura galega no exterior.
A EMIGRACIÓN: O PROCESO HISTÓRICO
Cando falamos de emigración galega estamos a facer referencia a un proceso longo no tempo, con multitude de orixes, destinos, tempos e causalidades. En Galicia hai procesos migratorios, tanto de chegada como de saída, desde a prehistoria ata os nosos días. Non é o noso propósito facer un repaso extenso da historia das migracións na nosa terra, pois non é este o obxecto do curso nin temos aquí o espazo suficiente para abordar o tema. Ímonos centrar, pois, na emigración masiva da idade contemporánea e na súa relación coa cultura.
Un fenómeno de natureza diferente, e que tamén abordaremos na segunda parte desta clase será o exilio producido tras o golpe de estado do xeneral Franco no ano 1936, que obriga a milleiros de galegos a ter que abandonar o seu país se non queren ser asasinados ou encarcerados. Será este un fenómeno máis cualitativo que cuantitativo, pois moitos dos mellores intelectuais galegos abandonan a terra, algúns para non volver máis. A este grupo hai que sumarlle o coñecido como exilio interior que sofre a censura, a represión e o medo provocado polos vencedores da guerra civil e as súas armas.
Desde aproximadamente os anos 80 do século XIX, ata aproximadamente finais dos 60 do século XX (con unha paréntese entre os anos 30 aos anos 50), o fenómeno migratorio supón un feito de carácter estrutural en Galicia, que vai a alterar profundamente as condicións económicas e sociais, e vai influír de xeito moi importante na cultura do país.
Por qué emigraron tantos galegos a América? Non hai unha soa resposta única que xustifique esta emigración en masa desde a década de 1880. Os expertos falan de varias motivacións que provocaron que moitos homes galegos deixaran a terra nesta altura.
En primeiro lugar temos que aclarar que Galicia era un dos territorios máis poboados da Península Ibérica, polo que existe unha presión demográfica sobre a terra. Outro dos factores da emigración é o tamaño cativo das cidades galegas e a súa escasa industrialización, o que provoca que o excedente do campo non sexa absorbido pola cidade. En terceiro lugar hai que explicar que a estrutura económica e social do campo galego, coa familia extensa como base de organización social e célula económica, favoreceu a existencia de estratexias migratorias familiares (pois a decisión de emigrar xeralmente se tomaba no seo da familia, e non por vontade individual). Só emigra quen pode, non quen quere, xa que a pasaxe era cara e se precisaba dun apoio económico ou de certa capacidade de aforro que os xornaleiros sen terra casteláns e andaluces, por exemplo, non tiñan. O atraso tecnolóxico e a falta dunha vocación cara o mercado do agro galego é outra das causas que explican este proceso, en parte pola propia idiosincrasia do noso rural e en parte pola situación periférica e a falta de mercados e deficiencias nas comunicacións (a pesar da chegada dos camiños de ferro e dun florecente mercado de carne xusto nesta etapa).
Pero para que un proceso migratorio deste calibre se produza aínda se precisan máis factores. A emigración cara América é, nas décadas finais do século XX, un fenómeno que abrangue a moitos territorios europeos. Neste sentido, a migración galega, sendo importante, non acadou as cifras porcentuais de Irlanda ou das rexións meridionais de Italia. Os países de acollida presentan oportunidades e facilidades para os que chegan. A imaxe do emigrante aventureiro ten a súa parte de mito, xa que as cadeas migratorias e os círculos de solidariedade funcionaron para dar seguridade ao emigrante. Galicia ofrecía, ademais, a facilidade de contar cos portos de A Coruña e Vigo como puntos regulares de embarque. Nestas décadas percorrían as aldeas galegas os ganchos, un grupo de axentes comerciais que ofertaban pasaxes a América aos labregos galegos.
A estas explicacións hai que unirlle os efectos negativos da política exercida desde o goberno de Madrid co respecto a Galicia en dous aspectos concretos: a política fiscal e o as levas militares. No tocante aos impostos, os labregos galegos tiveron que aturar un sistema fiscal que afogaba as economías domésticas, pois ademais tiñan que atender as rendas dos foros. Máis grave foi o asunto das levas militares. O goberno español, teimudo en manter un imperio colonial en decadencia, enfrascouse nunha serie de guerras en Marrocos e Cuba que provocaron milleiros de mortes e de homes desprazados. En tempos de guerra, o servizo militar duraba oito anos. Nunha clase anterior xa vimos en que lamentable estado volvían os nosos da guerra de Cuba polos portos da Coruña e Vigo. O sistema de recrutamento foi tremendamente inxusto e ceibouse cos mozos galegos, como apuntan os estudios do historiador Carlos Sixirei. Moitas das saídas de mozos galegos poden explicarse tamén polo desexo de librarse do servizo: «Por exemplo, no reemprazo de 1853, dos 25.000 soldados da quinta, A Coruña proporcionaba 1.047 homes, o que representaba o cupo máis numeroso do Estado despois do de Barcelona (1.070). A provincia galega que menos aportaba, Ourense, con 645 mozos, superaba a cantidade que lle correspondía a Madrid (592)»[1]
Ademais do apuntado con anterioridade, cómpre citar as causas que teñen que ver coa mentalidade e a motivación psicolóxica dos emigrantes. O afán por mellorar as condicións de vida, o espírito de aventura, a presión de vivir nuns fogares moi poboados onde existen roces, etc. son causas que non podemos cuantificar en que medida viñeron a intensificar o caudal migratorio. Xunto a estas razóns de índole máis ou menos persoal, hai en Galicia unha tradición que apunta ao carácter dos galegos, máis pragmático que rebelde. Desde Castelao ao profesor X. M. Beiras esgrimiuse en multitude de ocasións a explicación de que o “galego non protesta, o galego emigra”, causa que pode axudar a entender a emigración pero que non a explica en si mesma.
Facer un cálculo da cantidade de persoas emigradas desde Galicia a outros lugares non resulta doado, debido á debilidade das fontes estatísticas da época. Sabemos que foi un fenómeno que afectou a milleiros de persoas, tendo en conta o número de pasaxeiros que embarcaban a cotío desde os peiraos coruñés e vigués. Calcúlase que entre o anos 1800 e 1970 máis de dous millóns de galegos emigraron. Entre 1850 e o ano 1900, foron máis de medio millón de saídas, sendo o destino preferencia a illa de Cuba. Desde 1910 ata 1970 as cifras son máis fiables, calculándose que as saídas de galegos foron en torno ao 1.400.000 persoas, que supoñen o 34% da emigración española. Os anos álxidos da emigración foron as décadas de 1910 a 1930, predominando o cono sur americano (principalmente Bos Aires e Montevideo) como destino. No prazo de 20 anos abandonaron Galicia máis de 700.000 persoas.
Os destinos foron mudando co tempo. Nas últimas décadas do século XIX o destino máis popular era Cuba, que ata 1898 pertenceu á coroa española. A partir da entrada no século XX Arxentina foi tomando o relevo. Outros lugares de emigración galega antes da guerra civil foron Brasil, Uruguai e os EUA (este país coa lóxica barreira idiomática, se ben moitos dos galegos que foron a América Latina apenas falaban algo de castelán). Para o exilio, e na década dos anos 40, abríronse novos destinos americanos. México, co seu presidente Lázaro Cárdenas foi un país ao que o republicanismo español ten que estar eternamente agradecido pola excelente acollida que ofreceu naqueles duros anos. Tamén nesta época fórmase a vizosa colonia galega en Venezuela. Os anos 50 e 60 serían os da emigración a Madrid, Barcelona, Euskadi, Suíza, Alemaña e Inglaterra, restrinxíndose moito os destinos americanos.
O perfil do emigrante é un home só (solteiro ou casado que deixa familia en Galicia), de orixe rural, que emigra por motivacións económicas e que posúe unha escasa formación intelectual. Evidentemente, hai milleiros de casos que non se axustan a este perfil, como é o caso dalgúns dos intelectuais que temos visto neste curso como Curros, Cabanillas, Basilio Álvarez, Lugrís Freire, Castelao, Seoane, Colmeiro, etc. Déronse moitas situacións nas que o éxito na aventura propicia o retorno ou que a familia poda acompañar ao varón emigrado. Houbo moitos casos tamén nos que o emigrante morre na indixencia, ou regresa a Galicia fracasado. A pesar da distancia, mediante a correspondencia e as liñas regulares de vapores, mantívose o contacto entre as familias que estaban separadas polo Atlántico.
As condicións en que chegaban os nosos a América foron especialmente malas. Despois dunha longa viaxe eran desembarcados nun ambiente moi diferente ao que vivían. A maioría eran analfabetos reais ou funcionais. A súa orixe rural facíaos pouco aptos para o traballo cualificado na cidade, téndose que ocupar das tarefas que ninguén quería. Saír da chambra e ter unha casa propia era unha utopía para a maioría, que se deslombaron por un salario moi baixo que aínda por riba tiña que compartir coa súa familia en Galicia. Malia estas malas condicións de partida, veremos como os galegos foron quen de progresar no exterior grazas á súa solidariedade e capacidade de asociación, e como todas estas institucións que crearon serviron para ir mellorando as condicións.
Debemos ter en conta que o proceso dilatouse no tempo durante moitas décadas e as condicións foron mudando. Non é o mesmo o estado dos primeiros que chegaron a traballar na zafra a Cuba, en réxime de semiescravitude, ao emigrante que chegaba a Bos Aires nos anos 20 e atopaba o apoio e a solidariedade das asociacións de emigrantes, que lle facilitaban atopar emprego, vivenda, asistencia sanitaria, e incluso formación e espacios de sociabilidade.
Como valorar a emigración galega? non existen respostas simples, e cada quen pode tirar consecuencias ben diferentes deste feito que pasa por ser o feito máis importante para explicar a historia contemporánea de Galicia .
A emigración foi fundamental desde o punto de vista económico. As remesas de diñeiro enviadas desde América ata a década dos 30 permitiron subir ao nivel de vida dun mundo rural que vivía en moitos casos en condicións precarias. Cando en 1925 suprímense os contratos forais, moitas familias poden acceder á compra de leiras e montes grazas aos cartos enviados desde América. É certo que foi un proceso que axudou a mellorar a economía e a aliviar a situación de moitas familias, pero esta mellora se fixo grazas a entrada de rendas, e non a unha modernización e mellora da eficacia do sistema produtivo (aínda que nos anos 60 e 70 os cartos do exterior si serviron ara unha tecnificación agrícola).
A emigración tamén mudou o panorama da sociedade galega. En primeiro lugar porque alterou a composición social de moitas comarcas galegas, ao baleiralas de varóns en condicións de traballar. Ademais de quedar en superioridade numérica, as mulleres galegas asumiron cargas de traballo e responsabilidades que noutros lugares non eran habituais. Os Colmeiro, Laxeiro, Torres, Maside, etc. reflectiron con agarimo nos seus lenzos a estas mulleres galegas que levaron con nobreza e tesón o peso da casa, esas “viúvas de vivos” ás que cantou Rosalía.
Tamén temos que destacar que América serviu como horizonte e como esperanza en moitos casos. Unha vía de escape ante as arelas de mellorar ou simplemente de fuxir dunha vida non desexada. Tamén foi vieiro de progreso e de fortuna en moitos casos. Centos de galegos con iniciativa, audacia e bo tino fixo grandes fortunas no estranxeiro, pasando a formar parte das elites económicas de Arxentina, Venezuela, Uruguai, México... Moitos destes homes da emigración non se esqueceron da súa terra e financiaron obras sociais que melloraron a calidade de vida nas comarcas que os viron nacer.
Por outro lado, a emigración foi o camiño polo que entraron en Galicia cartos e ideas para un desenvolvemento cultural que vai propiciar unha das etapas máis brillantes da nosa cultura. Cos cartos reunidos en América fixéronse escolas, financiáronse publicacións, fundouse a Real Academia Galega, etc. Ne emigración ergueuse a bandeira galega e soou por vez primeira o himno. Moitas veces o sentimento de pertenza á terra e á cultura galegas agromou nas almas dos que se marcharon dela, antes da dos que a tiñan diante e non se decataban. De seguido veremos como se organizou todo este movemento cultural que ten nexos entre o interior e o exterior.
A todas estas iniciativas hai que sumar dous feitos tracendentais: a presenza no exterior de destacados intelectuais emigrados e exiliados, e o xurdimento de asociacións de carácter cultural e social nas principais capitais da emigración galega, que axudaron a manter a galeguidade no exterior ata os nosos días, ademais de financiar numerosos proxectos en Galicia.
Nesta clase faremos un repaso do que supuxo o fenómeno migratorio en Galicia; veremos cal foron as iniciativas culturais xurdidas fora da terra, coñeceremos o alcance e os principais actores do exilio galego e, por último, achegarémonos á figura de Luís Seoane, un dos personaxes senlleiros desa cultura galega no exterior.
A EMIGRACIÓN: O PROCESO HISTÓRICO
Cando falamos de emigración galega estamos a facer referencia a un proceso longo no tempo, con multitude de orixes, destinos, tempos e causalidades. En Galicia hai procesos migratorios, tanto de chegada como de saída, desde a prehistoria ata os nosos días. Non é o noso propósito facer un repaso extenso da historia das migracións na nosa terra, pois non é este o obxecto do curso nin temos aquí o espazo suficiente para abordar o tema. Ímonos centrar, pois, na emigración masiva da idade contemporánea e na súa relación coa cultura.
Un fenómeno de natureza diferente, e que tamén abordaremos na segunda parte desta clase será o exilio producido tras o golpe de estado do xeneral Franco no ano 1936, que obriga a milleiros de galegos a ter que abandonar o seu país se non queren ser asasinados ou encarcerados. Será este un fenómeno máis cualitativo que cuantitativo, pois moitos dos mellores intelectuais galegos abandonan a terra, algúns para non volver máis. A este grupo hai que sumarlle o coñecido como exilio interior que sofre a censura, a represión e o medo provocado polos vencedores da guerra civil e as súas armas.
Desde aproximadamente os anos 80 do século XIX, ata aproximadamente finais dos 60 do século XX (con unha paréntese entre os anos 30 aos anos 50), o fenómeno migratorio supón un feito de carácter estrutural en Galicia, que vai a alterar profundamente as condicións económicas e sociais, e vai influír de xeito moi importante na cultura do país.
Por qué emigraron tantos galegos a América? Non hai unha soa resposta única que xustifique esta emigración en masa desde a década de 1880. Os expertos falan de varias motivacións que provocaron que moitos homes galegos deixaran a terra nesta altura.
En primeiro lugar temos que aclarar que Galicia era un dos territorios máis poboados da Península Ibérica, polo que existe unha presión demográfica sobre a terra. Outro dos factores da emigración é o tamaño cativo das cidades galegas e a súa escasa industrialización, o que provoca que o excedente do campo non sexa absorbido pola cidade. En terceiro lugar hai que explicar que a estrutura económica e social do campo galego, coa familia extensa como base de organización social e célula económica, favoreceu a existencia de estratexias migratorias familiares (pois a decisión de emigrar xeralmente se tomaba no seo da familia, e non por vontade individual). Só emigra quen pode, non quen quere, xa que a pasaxe era cara e se precisaba dun apoio económico ou de certa capacidade de aforro que os xornaleiros sen terra casteláns e andaluces, por exemplo, non tiñan. O atraso tecnolóxico e a falta dunha vocación cara o mercado do agro galego é outra das causas que explican este proceso, en parte pola propia idiosincrasia do noso rural e en parte pola situación periférica e a falta de mercados e deficiencias nas comunicacións (a pesar da chegada dos camiños de ferro e dun florecente mercado de carne xusto nesta etapa).
Pero para que un proceso migratorio deste calibre se produza aínda se precisan máis factores. A emigración cara América é, nas décadas finais do século XX, un fenómeno que abrangue a moitos territorios europeos. Neste sentido, a migración galega, sendo importante, non acadou as cifras porcentuais de Irlanda ou das rexións meridionais de Italia. Os países de acollida presentan oportunidades e facilidades para os que chegan. A imaxe do emigrante aventureiro ten a súa parte de mito, xa que as cadeas migratorias e os círculos de solidariedade funcionaron para dar seguridade ao emigrante. Galicia ofrecía, ademais, a facilidade de contar cos portos de A Coruña e Vigo como puntos regulares de embarque. Nestas décadas percorrían as aldeas galegas os ganchos, un grupo de axentes comerciais que ofertaban pasaxes a América aos labregos galegos.
A estas explicacións hai que unirlle os efectos negativos da política exercida desde o goberno de Madrid co respecto a Galicia en dous aspectos concretos: a política fiscal e o as levas militares. No tocante aos impostos, os labregos galegos tiveron que aturar un sistema fiscal que afogaba as economías domésticas, pois ademais tiñan que atender as rendas dos foros. Máis grave foi o asunto das levas militares. O goberno español, teimudo en manter un imperio colonial en decadencia, enfrascouse nunha serie de guerras en Marrocos e Cuba que provocaron milleiros de mortes e de homes desprazados. En tempos de guerra, o servizo militar duraba oito anos. Nunha clase anterior xa vimos en que lamentable estado volvían os nosos da guerra de Cuba polos portos da Coruña e Vigo. O sistema de recrutamento foi tremendamente inxusto e ceibouse cos mozos galegos, como apuntan os estudios do historiador Carlos Sixirei. Moitas das saídas de mozos galegos poden explicarse tamén polo desexo de librarse do servizo: «Por exemplo, no reemprazo de 1853, dos 25.000 soldados da quinta, A Coruña proporcionaba 1.047 homes, o que representaba o cupo máis numeroso do Estado despois do de Barcelona (1.070). A provincia galega que menos aportaba, Ourense, con 645 mozos, superaba a cantidade que lle correspondía a Madrid (592)»[1]
Ademais do apuntado con anterioridade, cómpre citar as causas que teñen que ver coa mentalidade e a motivación psicolóxica dos emigrantes. O afán por mellorar as condicións de vida, o espírito de aventura, a presión de vivir nuns fogares moi poboados onde existen roces, etc. son causas que non podemos cuantificar en que medida viñeron a intensificar o caudal migratorio. Xunto a estas razóns de índole máis ou menos persoal, hai en Galicia unha tradición que apunta ao carácter dos galegos, máis pragmático que rebelde. Desde Castelao ao profesor X. M. Beiras esgrimiuse en multitude de ocasións a explicación de que o “galego non protesta, o galego emigra”, causa que pode axudar a entender a emigración pero que non a explica en si mesma.
Facer un cálculo da cantidade de persoas emigradas desde Galicia a outros lugares non resulta doado, debido á debilidade das fontes estatísticas da época. Sabemos que foi un fenómeno que afectou a milleiros de persoas, tendo en conta o número de pasaxeiros que embarcaban a cotío desde os peiraos coruñés e vigués. Calcúlase que entre o anos 1800 e 1970 máis de dous millóns de galegos emigraron. Entre 1850 e o ano 1900, foron máis de medio millón de saídas, sendo o destino preferencia a illa de Cuba. Desde 1910 ata 1970 as cifras son máis fiables, calculándose que as saídas de galegos foron en torno ao 1.400.000 persoas, que supoñen o 34% da emigración española. Os anos álxidos da emigración foron as décadas de 1910 a 1930, predominando o cono sur americano (principalmente Bos Aires e Montevideo) como destino. No prazo de 20 anos abandonaron Galicia máis de 700.000 persoas.
Os destinos foron mudando co tempo. Nas últimas décadas do século XIX o destino máis popular era Cuba, que ata 1898 pertenceu á coroa española. A partir da entrada no século XX Arxentina foi tomando o relevo. Outros lugares de emigración galega antes da guerra civil foron Brasil, Uruguai e os EUA (este país coa lóxica barreira idiomática, se ben moitos dos galegos que foron a América Latina apenas falaban algo de castelán). Para o exilio, e na década dos anos 40, abríronse novos destinos americanos. México, co seu presidente Lázaro Cárdenas foi un país ao que o republicanismo español ten que estar eternamente agradecido pola excelente acollida que ofreceu naqueles duros anos. Tamén nesta época fórmase a vizosa colonia galega en Venezuela. Os anos 50 e 60 serían os da emigración a Madrid, Barcelona, Euskadi, Suíza, Alemaña e Inglaterra, restrinxíndose moito os destinos americanos.
O perfil do emigrante é un home só (solteiro ou casado que deixa familia en Galicia), de orixe rural, que emigra por motivacións económicas e que posúe unha escasa formación intelectual. Evidentemente, hai milleiros de casos que non se axustan a este perfil, como é o caso dalgúns dos intelectuais que temos visto neste curso como Curros, Cabanillas, Basilio Álvarez, Lugrís Freire, Castelao, Seoane, Colmeiro, etc. Déronse moitas situacións nas que o éxito na aventura propicia o retorno ou que a familia poda acompañar ao varón emigrado. Houbo moitos casos tamén nos que o emigrante morre na indixencia, ou regresa a Galicia fracasado. A pesar da distancia, mediante a correspondencia e as liñas regulares de vapores, mantívose o contacto entre as familias que estaban separadas polo Atlántico.
As condicións en que chegaban os nosos a América foron especialmente malas. Despois dunha longa viaxe eran desembarcados nun ambiente moi diferente ao que vivían. A maioría eran analfabetos reais ou funcionais. A súa orixe rural facíaos pouco aptos para o traballo cualificado na cidade, téndose que ocupar das tarefas que ninguén quería. Saír da chambra e ter unha casa propia era unha utopía para a maioría, que se deslombaron por un salario moi baixo que aínda por riba tiña que compartir coa súa familia en Galicia. Malia estas malas condicións de partida, veremos como os galegos foron quen de progresar no exterior grazas á súa solidariedade e capacidade de asociación, e como todas estas institucións que crearon serviron para ir mellorando as condicións.
Debemos ter en conta que o proceso dilatouse no tempo durante moitas décadas e as condicións foron mudando. Non é o mesmo o estado dos primeiros que chegaron a traballar na zafra a Cuba, en réxime de semiescravitude, ao emigrante que chegaba a Bos Aires nos anos 20 e atopaba o apoio e a solidariedade das asociacións de emigrantes, que lle facilitaban atopar emprego, vivenda, asistencia sanitaria, e incluso formación e espacios de sociabilidade.
Como valorar a emigración galega? non existen respostas simples, e cada quen pode tirar consecuencias ben diferentes deste feito que pasa por ser o feito máis importante para explicar a historia contemporánea de Galicia .
A emigración foi fundamental desde o punto de vista económico. As remesas de diñeiro enviadas desde América ata a década dos 30 permitiron subir ao nivel de vida dun mundo rural que vivía en moitos casos en condicións precarias. Cando en 1925 suprímense os contratos forais, moitas familias poden acceder á compra de leiras e montes grazas aos cartos enviados desde América. É certo que foi un proceso que axudou a mellorar a economía e a aliviar a situación de moitas familias, pero esta mellora se fixo grazas a entrada de rendas, e non a unha modernización e mellora da eficacia do sistema produtivo (aínda que nos anos 60 e 70 os cartos do exterior si serviron ara unha tecnificación agrícola).
A emigración tamén mudou o panorama da sociedade galega. En primeiro lugar porque alterou a composición social de moitas comarcas galegas, ao baleiralas de varóns en condicións de traballar. Ademais de quedar en superioridade numérica, as mulleres galegas asumiron cargas de traballo e responsabilidades que noutros lugares non eran habituais. Os Colmeiro, Laxeiro, Torres, Maside, etc. reflectiron con agarimo nos seus lenzos a estas mulleres galegas que levaron con nobreza e tesón o peso da casa, esas “viúvas de vivos” ás que cantou Rosalía.
Tamén temos que destacar que América serviu como horizonte e como esperanza en moitos casos. Unha vía de escape ante as arelas de mellorar ou simplemente de fuxir dunha vida non desexada. Tamén foi vieiro de progreso e de fortuna en moitos casos. Centos de galegos con iniciativa, audacia e bo tino fixo grandes fortunas no estranxeiro, pasando a formar parte das elites económicas de Arxentina, Venezuela, Uruguai, México... Moitos destes homes da emigración non se esqueceron da súa terra e financiaron obras sociais que melloraron a calidade de vida nas comarcas que os viron nacer.
Por outro lado, a emigración foi o camiño polo que entraron en Galicia cartos e ideas para un desenvolvemento cultural que vai propiciar unha das etapas máis brillantes da nosa cultura. Cos cartos reunidos en América fixéronse escolas, financiáronse publicacións, fundouse a Real Academia Galega, etc. Ne emigración ergueuse a bandeira galega e soou por vez primeira o himno. Moitas veces o sentimento de pertenza á terra e á cultura galegas agromou nas almas dos que se marcharon dela, antes da dos que a tiñan diante e non se decataban. De seguido veremos como se organizou todo este movemento cultural que ten nexos entre o interior e o exterior.
Porén, nos máis dos casos a emigración supuxo unha traxedia. O desarraigo familiar foi unha das consecuencias fundamentais a nivel individual. Ter que abandonar a terra, en moitos casos deixando a familia atrás e chegar a un mundo completamente novo, e ademais sen estar preparado para elo, foi unha proba durísima para milleiros de galegos e para a xente que deixaban atrás.Que centos de milleiros de persoas tivesen que abandonar o país foi, tamén,un fracaso a nivel colectivo de Galicia. Unha terra asoballada, incapaz de erguerse ante as inxustizas que viñan de dentro e de fóra, viu na emigración unha vía de escape ante estas inxustizas. En último caso foi un factor que, a pesar das rendas vidas do exterior, demorou o camiño cara a modernidade dunha terra onde aínda hoxe en día progrésase de vagar.
No tocante ao exilio, cando os milleiros de homes e mulleres que abandonan Galicia polas súas ideas (non pola súa situación económica), prodúcese un encontro entre dous comunidades que teñen a mesma orixe territorial pero que son moi diferentes. O peor foi o choque cultural entre un exilio político que denuncia as inxustizas, a falta de liberdade e o atraso económico de Galicia, e unhas comunidades no exterior que, en moitos casos, a través das direccións das Asociacións e Centros galegos, lle facían o xogo ao goberno ditatorial, adquirindo sen cuestionarse a mensaxe dunha Galicia idílica que non existía máis que na imaxinación dos propagandistas dun réxime opresor, cruel e inxusto.
No lado positivo temos que valorar que a cultura galega puido sobrevivir no exterior grazas a uns gobernos que lle deron a liberdade de expresión que en Galicia a censura lle negaba. Se no interior a cultura galega atravesa unha longa noite de pedra ata o desenvolvemento do grupo Galaxia, en lugares como Bos Aires ou México, a cultura galega amosarase vizosa como nos tempos anteriores a guerra civil.
EMIGRACIÓN E CULTURA
A cultura galega débelle moito ao impulso que lle deron as comunidades de emigrantes no exterior. As asociacións e centros galegos, que se van desenvolver en todas as cidades onde existen grupos de galegos, xorden pola pura necesidade de supervivencia e axuda mutua, mais axiña van cumprir diferentes funcións que rebordan a labor asistencial, e van acadar unha proxección moi ampla. Estas institucións serviron como centros difusores da cultura galega.
A presencia de intelectuais galegos na diáspora é outro elemento que caracteriza a cultura galega no exterior. Ben sexan emigrados de finais do XIX e principios do XX, ou exiliados a partir do 1936, a súa presencia enriqueceu a labor cultural do exterior. A súa produción intelectual tivo tamén o seu reflexo no interior.
O rexionalismo, o agrarismo e incluso o nacionalismo son movementos políticos e culturais moi relacionados con estas comunidades exteriores. A prensa xogou un papel eficaz no espallamento destas ideas, sendo moitas e de moita calidade as publicacións xurdidas desde a emigración.
A EMIGRACIÓN A CUBA
Cuba é o primeiro gran destino da emigración galega. As condicións en que chegaron á illa os primeiros emigrantes galegos foron lamentables, pois moitos deles chegaron a substituír a man de obra escrava que na altura da metade do XIX era difícil de conseguir. Para a historia negra de Galicia quedou a figura do ourensán Urbano Feijoo Sotomayor, que enganou a 1.700 galegos aos que lle ofreceu pasaxe, roupa, tres meses de aclimatación, un contrato de traballo ben remunerado por cinco anos e asistencia sanitaria. Ao chegar a Cuba os galegos foron aloxados en barracóns e obrigados a traballar quince horas diarias. En seis meses morreron cincocentos daqueles labregos galegos, e o resto fuxiu da compañía de Feijoo. Este é un caso estremo, porén, serve para ilustrarnos sobre a calidade de vida destas primeiras comunidades galegas na illa caribeña.
Cumpría, pois, ser solidarios, axudarse entre galegos, para saír adiante. É así como xorden as primeiras asociacións de emigrantes, seguindo o exemplo doutras que xa existían como a dos cataláns. O asociacionismo galego en Cuba foi un movemento moi forte; foi no exterior onde os galegos acadaron a capacidade de unirse, de organizarse, de formar comunidade e de sentirse orgullosos do seu.
A comunidade galega en Cuba foi medrando ata o punto de se converter na máis importante en canto a número, superando a asturianos e a canarios a principios do século XX. A Habana foi o destino principal, e as actividades urbanas foron substituíndo paulatinamente á agricultura.
En 1871 nace a Sociedad de Beneficencia de Naturales de Galicia coa función de axudar a aqueles galegos que se vexan abocados á indixencia. Na súas bases recollíase a intención de “Proteger a sus asociados y proporcionar socorro a los naturales de Galicia y a sus familiares que se encuentren necesitados»[2] . Esta Sociedade mutualista sería a primeira dunha serie de institucións que se multiplicaron pola illa.
De seguido comeza a desenvolverse unha actividade cultural na cidade da Habana, e que se centrou no folclore galego e na actividade xornalística. No eido periodístico destacaron publicacións como La gaita gallega, de moi curta vida pero pioneira na edición de corte galeguista en Cuba. Destacou tamén El eco de Galicia, unha revista semanal que se editou durante 23 anos e que sería o órgano de expresión do rexionalismo na illa, fundada por un dos grandes activistas a prol da cultura galega como foi Waldo Álvarez Insua. A labor deste personaxe e da revista que dirixía foi fundamental para a fundación do Centro Galego na Habana. En xeral, a prensa no exterior e, sobre todo en Cuba, tomou un cariz máis progresista e reivindicativo que a prensa que se editaba en Galicia. A maioría das revistas foron órganos de expresións das comunidades e asociacións que os auspiciaban, sen se meter a fondo en temas políticos e sociais locais. Outras tiveron un carácter máis político e tamén cultural.
Algunhas publicacións foron senlleiras porque nelas traballaron importantes intelectuais desprazados ás illas; este é o caso de La tierra Gallega, dirixida por Manuel Curros Enríquez. En el Eco de Galicia colaboraron puntualmente, entre outros, Murguía, Pardo Bazán, Concepción Arenal, Alfredo Brañas, Sofía Casanova... Outra das publicacións máis destacadas desta etapa foi A gaita gallega, publicada por Ramón Armada Teijeiro e por Lugrís Freire (que asinaba co pseudónimo Roque das Mariñas) a partir de 1885. Estaba escrita en galego, e posuía un carácter eminentemente satírico. No tocante ao idioma, moitas publicacións foron bilingües, usando o galego para a parte literaria e redactando as novas en castelán.
En 1880 fúndase o Centro Galego da Habana, que en 1885 tiña xa máis de catro mil asociados, e que en 1920 chegaría a contar con 64.000 afiliados. O centro proporcionaba asistencia sanitaria aos seus asociados, e ademais era un centro de instrución e recreo, onde se xuntaban os galegos no seu tempo de lecer. Alí tecéronse redes sociais e grupos de solidariedade entre os galegos procedentes de diferentes comarcas. O centro serviu tamén como centro difusor do folclore a cultura galega. No ano 1906 comeza a construción do emblemático palacio que foi sé do centro ata a revolución cubana,un dos predios máis belos e luxosos de toda América latina. Nesta altura xurde tamén a Caja de ahorros y Banco Gallego, onde milleiros de galegos depositaron os seus aforros, e que permitiu financiar a obra do centro. O edificio converteuse nun símbolo, nun orgullo para os galegos que emigraran a Cuba e que personificaban no edificio o éxito da comunidade galega de alén mar.
O Centro Galego da Habana foi o paradigma da multiplicade de actuacións das asociacións galegas da diáspora. Vencellado ao centro, creouse o sanatorio La Benéfica, que daba cobertura sanitaria aos asociados. Creouse un centro de instrución, cunha escola primaria, e con formación para adultos. A Agrupación Artística Gallega, tamén pertencente ao centro, contou cun orfeón, unha orquestra filharmónica e cun grupo de declamación (Saudade).
O Centro galego favoreceu as relacións con Galicia e a axuda ao interior do país. Un caso notable foi o apoio que recibiu Rosalía de Castro nos últimos anos da súa vida, e o espallamento do seu Follas Novas pola illa. Cando morre Rosalía, xurde de Cuba a iniciativa de crear o Panteón de Galegos Ilustres.
Algunhas publicacións foron senlleiras porque nelas traballaron importantes intelectuais desprazados ás illas; este é o caso de La tierra Gallega, dirixida por Manuel Curros Enríquez. En el Eco de Galicia colaboraron puntualmente, entre outros, Murguía, Pardo Bazán, Concepción Arenal, Alfredo Brañas, Sofía Casanova... Outra das publicacións máis destacadas desta etapa foi A gaita gallega, publicada por Ramón Armada Teijeiro e por Lugrís Freire (que asinaba co pseudónimo Roque das Mariñas) a partir de 1885. Estaba escrita en galego, e posuía un carácter eminentemente satírico. No tocante ao idioma, moitas publicacións foron bilingües, usando o galego para a parte literaria e redactando as novas en castelán.
En 1880 fúndase o Centro Galego da Habana, que en 1885 tiña xa máis de catro mil asociados, e que en 1920 chegaría a contar con 64.000 afiliados. O centro proporcionaba asistencia sanitaria aos seus asociados, e ademais era un centro de instrución e recreo, onde se xuntaban os galegos no seu tempo de lecer. Alí tecéronse redes sociais e grupos de solidariedade entre os galegos procedentes de diferentes comarcas. O centro serviu tamén como centro difusor do folclore a cultura galega. No ano 1906 comeza a construción do emblemático palacio que foi sé do centro ata a revolución cubana,un dos predios máis belos e luxosos de toda América latina. Nesta altura xurde tamén a Caja de ahorros y Banco Gallego, onde milleiros de galegos depositaron os seus aforros, e que permitiu financiar a obra do centro. O edificio converteuse nun símbolo, nun orgullo para os galegos que emigraran a Cuba e que personificaban no edificio o éxito da comunidade galega de alén mar.
O Centro Galego da Habana foi o paradigma da multiplicade de actuacións das asociacións galegas da diáspora. Vencellado ao centro, creouse o sanatorio La Benéfica, que daba cobertura sanitaria aos asociados. Creouse un centro de instrución, cunha escola primaria, e con formación para adultos. A Agrupación Artística Gallega, tamén pertencente ao centro, contou cun orfeón, unha orquestra filharmónica e cun grupo de declamación (Saudade).
O Centro galego favoreceu as relacións con Galicia e a axuda ao interior do país. Un caso notable foi o apoio que recibiu Rosalía de Castro nos últimos anos da súa vida, e o espallamento do seu Follas Novas pola illa. Cando morre Rosalía, xurde de Cuba a iniciativa de crear o Panteón de Galegos Ilustres.
As relacións culturais de Cuba e Galicia, e o vencello da intelectualidade galega na illa co rexionalismo intensifícanse a partir da última década do XIX. Unha das iniciativas que Galicia lle debe a esta comunidade foi o apoio económico á creación da Real Academia Galega, iniciativa de Xosé Fontenla Leal, que creou a Asociación Iniciadora y Protectora de la Academia Gallega. Outro dos feitos sobranceiros desta comunidade foi a interpretación, o 20 de decembro de 1907, no Teatro Tacón da Habana, e por vez primeira, do Himno Galego, con música de Pascual Veiga e texto de Pondal. Tamén consta que a abandeira galega foi ergueita, por vez primeira, en Cuba. O pano branco coa franxa azul celeste foi adoptada, segundo una coñecida versión, da Comandancia do Porto da Coruña, sendo esta a última bandeira que vían os milleiros de emigrantes que saían do peirao coruñés cara a Habana.
A educación converteuse nun obxectivo fundamental para as comunidades galegas do exterior, conscientes de que o baixo nivel intelectual dos galegos, no interior e na emigración, actuaba como un lastre para o desenvolvemento do país. Ademais das iniciativas para as comunidades da diáspora, desde as asociacións, ou ben a nivel individual a través das accións filantrópicas de emigrantes ricos, fomentouse a creación de institucións educativas en Galicia. Hoxe en día aínda son visibles na paisaxe galega eses predios dunha arquitectura requintada e tan diferente á tradicional de Galicia. Casas privadas e edificios públicos que os indianos edificaban na súa terra natal.
A educación converteuse nun obxectivo fundamental para as comunidades galegas do exterior, conscientes de que o baixo nivel intelectual dos galegos, no interior e na emigración, actuaba como un lastre para o desenvolvemento do país. Ademais das iniciativas para as comunidades da diáspora, desde as asociacións, ou ben a nivel individual a través das accións filantrópicas de emigrantes ricos, fomentouse a creación de institucións educativas en Galicia. Hoxe en día aínda son visibles na paisaxe galega eses predios dunha arquitectura requintada e tan diferente á tradicional de Galicia. Casas privadas e edificios públicos que os indianos edificaban na súa terra natal.
No Centro da Habana houbo clases nocturnas de alfabetización, xa que a gran maioría dos chegados illa eran analfabetos ou tiñan unha alfabetización moi precaria. O emigrante interesouse axiña pola aprendizaxe, fundamental para poder ter un posto de traballo na cidade, ler a prensa que publicaba novas do seu interese ou manter unha correspondencia habitual con Galicia. No ano 1904 máis de 3.000 alumnos recibían clases no Centro Galego da Habana, non só de alfabetización, tamén de oficios e de disciplinas artísticas e culturais como a música e o baile. As clases do Centro Galego estiveron abertas ás mulleres, que puideron cursar os mesmos estudios que os homes.
A outra faciana desta teima educativa da comunidade galega en Cuba foron as Sociedades de Instrución organizadas polos emigrantes, e que encargaron de abrir escolas e centros educativos nas bisbarras galegas de procedencia. Foron máis de duascentas escolas abertas en toda Galicia. Esta importante labor substituíu a nula preocupación educativa do estado español, sobre todo no ámbito rural. As zonas de maior implantación teñen que ver coas zonas de emigración desta etapa, destacando as comarcas litorais coruñesas e a mariña lucense (na zona do partido Xudicial de Viveiro chegáronse a construír máis de 25 escolas nesta etapa).
Á sombra do que foi o gran centro galego na Habana, xurdiron unha serie de asociacións de carácter comarcal e incluso parroquial, que en moitas ocasións tiveron un carácter anecdótico e unha vida efémera. Detrás desta riqueza asociativa, houbo en moitas ocasións enfrontamentos de personalidades e de ideas, e disputas entre as diferentes institucións. O paradigma de estes problemas xurdidos no seo da comunidade foi a morte de Curros, que tivo lugar no “exilio” do hospital do centro asturiano, debido ás súas disputas co centro galego.
O panorama dunha illa na que os galegos eran capaces de asociarse, prosperar e crear institucións serviu de acicate e de chamada para un grupo de intelectuais que emigraron durante esta etapa a Cuba: alí estiveron, ademais de Curros Enriquez e Lugrís Freire, personaxes como Ramón Cabanillas, Antón Vilar Ponte, o músico Chané, o citado con anterioridade Fontenla Leal, o líder agrarista Basilio Álvarez, etc. A confluencia de personaxes, moitos dos cales retornaron aos poucos anos a Galicia, fixo agromar na illa unha serie de movementos políticos rexionalistas primeiro, e abertamente nacionalistas despois, como foi o caso da Irmandade Nazonalista Galega, fundada en 1922. Porén, nesta altura o destino nas Antillas perdera xa boa parte do seu poder de atracción e milleiros de galegos emigraban en masa cara Arxentina e Uruguai.
EMIGRACIÓN AO RÍO DA PRATA
Bos Aires, capital da República Arxentina é o paradigma de cidade multicultural que medrou e formou a súa personalidade en base á emigración. Esta cidade pasou de 300.000 habitantes en 1850 a máis de tres millóns en 1930, grazas á grande vaga migratoria chegada de Europa, á que Galicia contribuíu de xeito moi importante. A chegada en masa dos galegos ao Río da Prata produciríase a partir de 1880, mais, na elite económica e política arxentina do século XIX aparecen multitude de apelidos de orixe galega, o que indica unha emigración temperá desde a nosa terra cara ao cono sur. Serían os Pereira, Peña Silveira, Roca, Barros, Estévez, Alsina, García Seoane, etc.
Que tiña Arxentina para se converter nese polo de atracción tan importante? Pois principalmente un gran porto para comercial con Europa e moitísima terra para producir materias primas, en especial cereais, lá e carne. Ademais durante décadas contou cunha potente burguesía comercial e industrial. Non nos podemos deixar enganar pola errática traxectoria política, social e económica Arxentina desde a crise de 1929 ata os nosos días. Durante as décadas da grande migración galega cara Arxentina, o país austral estaba a altura das grandes potencias europeas e dos EUA a nivel económico, tecnolóxico, cultural, etc. Malia esta puxanza, o sistema tiña as súas eivas, como a dependencia dos mercados exteriores, nomeadamente o británico, o poder das oligarquías gandeiras e a falta de tecnoloxía no sistema produtivo, polo que a grande crise mundial do 29 deixou moi tocado ao país, pechando a porta definitivamente á entrada en masa de emigrantes.
Nese sistema, os galegos, debido á súa baixa formación e escasos recursos, entran no chanzo máis baixo da escala social, encargándose dos traballos máis precarios e peor pagados. Resulta un paradoxo que, unha comunidade de emigrantes de orixe eminentemente rural, chegase a un pais cunha extraordinaria produción agropecuaria, e se empregase de xeito case absoluto no ámbito urbano. Isto explícase polas oportunidades atopadas á chegada e pola provisionalidade da migración.
Os primeiros anos, antes de que comezasen a funcionar as asociacións de emigrantes, foron especialmente duros para os nosos en Bos Aires. Como nos explica o historiador Carlos Sixirei:
«A súa presenza é unha constante da paisaxe urbana porteña. Como os “tanos” e os “turcos” (emigrantes de Europa Oriental), están en todas partes. Son carpinteiros, zapateiros, donos de prostíbulos, condutores de tren, gauchos, mineiros, tranviarios, pequenos comerciantes, peóns, carreteiros, criadas, lavandeiras, mestres de escola, dirixentes sindicais, empregados da administración, médicos, colonos... En todo tipo de actividades aparecen apelidos especificamente galegos. Unha e outra vez os informes consulares insisten na súa honradez e no seu afán de traballar. Pero os nacionais, que recoñecen e aprecian estas virtudes, non perden ocasión de humillalos, de aldraxalos, de facerlles sentir que son a miseria de Europa e que, se medran social e economicamente, é grazas á “xenerosidade” dos arxentinos. Calquera pousafoles autóctono, se consideraba con dereito a insultar aos galegos en público ou en privado (...)» [3]
A comunidade galega en Bos Aires, ante as dificultades, vai crear asociacións de apoio. En 1879 créase o Centro Gallego, tamén con fins asistenciais, educativos e culturais. Esta primeira iniciativa atopouse con dificultades, ata que a partir da primeira década do século XX vai medrar en tamaño e importancia. Ademais agroman unha serie de entidades que van acadar unha importancia vital para a vida dos galegos en Arxentina. O máis importante de todos foi o Centro Gallego de Buenos Aires, que se refunda e acada unhas dimensións moi grandes. Unha das iniciativas máis importantes do centro foi a exposición de arte galego de 1929, na que estaban representados os artistas máis sobranceiros de Galicia.
Tamén se funda o Banco de Galicia. Ademais do gran centro, funcionaron moitas entidades de carácter provincial e comarcal, que en 1912 fedéranse na Federación de Sociedades Gallegas Agrarias y Culturales. Esta asociación tería un carácter abertamente republicano e galeguista, en contraposición ao centro, cunha postura máis oficialista. Tamén en Bos Aires xorde a Primera Casa de Galicia, unha agrupación de carácter cultural vencellada ás ideas das Irmandades da Fala, e que organizou certames literarios, cursos e conferencias, e que tamén pertenceu á federación de centros.
A outra faciana desta teima educativa da comunidade galega en Cuba foron as Sociedades de Instrución organizadas polos emigrantes, e que encargaron de abrir escolas e centros educativos nas bisbarras galegas de procedencia. Foron máis de duascentas escolas abertas en toda Galicia. Esta importante labor substituíu a nula preocupación educativa do estado español, sobre todo no ámbito rural. As zonas de maior implantación teñen que ver coas zonas de emigración desta etapa, destacando as comarcas litorais coruñesas e a mariña lucense (na zona do partido Xudicial de Viveiro chegáronse a construír máis de 25 escolas nesta etapa).
Á sombra do que foi o gran centro galego na Habana, xurdiron unha serie de asociacións de carácter comarcal e incluso parroquial, que en moitas ocasións tiveron un carácter anecdótico e unha vida efémera. Detrás desta riqueza asociativa, houbo en moitas ocasións enfrontamentos de personalidades e de ideas, e disputas entre as diferentes institucións. O paradigma de estes problemas xurdidos no seo da comunidade foi a morte de Curros, que tivo lugar no “exilio” do hospital do centro asturiano, debido ás súas disputas co centro galego.
O panorama dunha illa na que os galegos eran capaces de asociarse, prosperar e crear institucións serviu de acicate e de chamada para un grupo de intelectuais que emigraron durante esta etapa a Cuba: alí estiveron, ademais de Curros Enriquez e Lugrís Freire, personaxes como Ramón Cabanillas, Antón Vilar Ponte, o músico Chané, o citado con anterioridade Fontenla Leal, o líder agrarista Basilio Álvarez, etc. A confluencia de personaxes, moitos dos cales retornaron aos poucos anos a Galicia, fixo agromar na illa unha serie de movementos políticos rexionalistas primeiro, e abertamente nacionalistas despois, como foi o caso da Irmandade Nazonalista Galega, fundada en 1922. Porén, nesta altura o destino nas Antillas perdera xa boa parte do seu poder de atracción e milleiros de galegos emigraban en masa cara Arxentina e Uruguai.
EMIGRACIÓN AO RÍO DA PRATA
Bos Aires, capital da República Arxentina é o paradigma de cidade multicultural que medrou e formou a súa personalidade en base á emigración. Esta cidade pasou de 300.000 habitantes en 1850 a máis de tres millóns en 1930, grazas á grande vaga migratoria chegada de Europa, á que Galicia contribuíu de xeito moi importante. A chegada en masa dos galegos ao Río da Prata produciríase a partir de 1880, mais, na elite económica e política arxentina do século XIX aparecen multitude de apelidos de orixe galega, o que indica unha emigración temperá desde a nosa terra cara ao cono sur. Serían os Pereira, Peña Silveira, Roca, Barros, Estévez, Alsina, García Seoane, etc.
Que tiña Arxentina para se converter nese polo de atracción tan importante? Pois principalmente un gran porto para comercial con Europa e moitísima terra para producir materias primas, en especial cereais, lá e carne. Ademais durante décadas contou cunha potente burguesía comercial e industrial. Non nos podemos deixar enganar pola errática traxectoria política, social e económica Arxentina desde a crise de 1929 ata os nosos días. Durante as décadas da grande migración galega cara Arxentina, o país austral estaba a altura das grandes potencias europeas e dos EUA a nivel económico, tecnolóxico, cultural, etc. Malia esta puxanza, o sistema tiña as súas eivas, como a dependencia dos mercados exteriores, nomeadamente o británico, o poder das oligarquías gandeiras e a falta de tecnoloxía no sistema produtivo, polo que a grande crise mundial do 29 deixou moi tocado ao país, pechando a porta definitivamente á entrada en masa de emigrantes.
Nese sistema, os galegos, debido á súa baixa formación e escasos recursos, entran no chanzo máis baixo da escala social, encargándose dos traballos máis precarios e peor pagados. Resulta un paradoxo que, unha comunidade de emigrantes de orixe eminentemente rural, chegase a un pais cunha extraordinaria produción agropecuaria, e se empregase de xeito case absoluto no ámbito urbano. Isto explícase polas oportunidades atopadas á chegada e pola provisionalidade da migración.
Os primeiros anos, antes de que comezasen a funcionar as asociacións de emigrantes, foron especialmente duros para os nosos en Bos Aires. Como nos explica o historiador Carlos Sixirei:
«A súa presenza é unha constante da paisaxe urbana porteña. Como os “tanos” e os “turcos” (emigrantes de Europa Oriental), están en todas partes. Son carpinteiros, zapateiros, donos de prostíbulos, condutores de tren, gauchos, mineiros, tranviarios, pequenos comerciantes, peóns, carreteiros, criadas, lavandeiras, mestres de escola, dirixentes sindicais, empregados da administración, médicos, colonos... En todo tipo de actividades aparecen apelidos especificamente galegos. Unha e outra vez os informes consulares insisten na súa honradez e no seu afán de traballar. Pero os nacionais, que recoñecen e aprecian estas virtudes, non perden ocasión de humillalos, de aldraxalos, de facerlles sentir que son a miseria de Europa e que, se medran social e economicamente, é grazas á “xenerosidade” dos arxentinos. Calquera pousafoles autóctono, se consideraba con dereito a insultar aos galegos en público ou en privado (...)» [3]
A comunidade galega en Bos Aires, ante as dificultades, vai crear asociacións de apoio. En 1879 créase o Centro Gallego, tamén con fins asistenciais, educativos e culturais. Esta primeira iniciativa atopouse con dificultades, ata que a partir da primeira década do século XX vai medrar en tamaño e importancia. Ademais agroman unha serie de entidades que van acadar unha importancia vital para a vida dos galegos en Arxentina. O máis importante de todos foi o Centro Gallego de Buenos Aires, que se refunda e acada unhas dimensións moi grandes. Unha das iniciativas máis importantes do centro foi a exposición de arte galego de 1929, na que estaban representados os artistas máis sobranceiros de Galicia.
Tamén se funda o Banco de Galicia. Ademais do gran centro, funcionaron moitas entidades de carácter provincial e comarcal, que en 1912 fedéranse na Federación de Sociedades Gallegas Agrarias y Culturales. Esta asociación tería un carácter abertamente republicano e galeguista, en contraposición ao centro, cunha postura máis oficialista. Tamén en Bos Aires xorde a Primera Casa de Galicia, unha agrupación de carácter cultural vencellada ás ideas das Irmandades da Fala, e que organizou certames literarios, cursos e conferencias, e que tamén pertenceu á federación de centros.
A prensa galega en Bos Aires inspirouse no modelo cubano, existindo algunhas publicacións de diferente carácter e funcións. Destacaremos, pola súa calidade, a revista Céltiga, que se publicou desde 1924 ata 1932, e onde participaron personaxes como Blanco Amor, Castelao, Maside, Cebreiro, etc. Tamén foron moi destacables no tocante á cultura os coros, entre os cales sobresae o Orfeón Gallego. A labor dos filántropos que acadan fortuna en América e promocionan obras en Galicia, ao igual que sucedeu na Habana, foi algo moi habitual en Bos Aires. A Biblioteca América da Universidade de Santiago ten a súa orixe na xenerosa doazón de don Gumersindo Busto.
Se a primeira xeración de emigrantes tiveron que traballar a reo para acadar unha posición na Arxentina, dentro da xeración dos fillos daqueles primeiros emigrantes houbo personalidades destacadas que se incorporaron a posicións relevantes dentro da orde social da capital porteña. Despois da primeira guerra mundial agroman os movementos rexionalistas e nacionalistas en Bos Aires, centrados fundamentalmente na labor xornalística e nos actos culturais, aínda así, o ideario das Irmandades da Fala non ía a acadar unha grande aceptación entre a comunidade galega no exterior.
Xusto á outra beira do Río da prata está situado outro dos grandes destinos da diáspora galega: Montevideo, que dentro da república uruguaia foi a que concentrou a maior parte dos emigrantes. A presencia galega neste pequeno país foi importantísima cuantitativamente e cualitativamente. Foi posiblemente onde os galegos se integraron mellor e onde conseguiron unha posición máis relevante. Os empresarios galegos controlaron, por exemplo, o transporte, e mutua galega era o centro asistencial máis importante do país. Centros galegos, prensa, educación e cultura tamén se deron en Montevideo, como nos dous casos comentados con anterioridade.
O EXILIO
A barbarie franquista asolou Galicia a partir do verán de 1936. Calcúlase que máis de 3500 galegos e galegas foron asasinados naqueles meses, a maioría sen xuízo previo, fusilados na alborada e enterrados en cunetas. Hoxe en día, as universidades galegas están a facer un imprescindible traballo de investigación chamado As vítimas, as voces, os nomes, os lugares [4] pra rescatar do esquecemento ás vítimas galegas da barbarie; poñéndolle nomes e apelidos aos mártires galegos da guerra civil. Ademais foron milleiros os encarcerados durante anos e décadas, quedando como símbolo da falta de liberdade en Galicia o Penal da Illa de San Simón.
Moitos intentaron fuxir daquela barbarie, aínda que non todos o lograron. O exilio fíxose na maioría dos caso en condicións moi penosas, pois o exilio non foi facilitado por un bando fascista que prefería ter aos seus inimigos mortos en cunetas propias que vivos en territorios estranxeiros. Na comarca da Coruña, por exemplo, foron asasinados catorce persoas que tentaron fuxir na zona do Portiño.
Máis de dous mil galegos exiliáronse a partir do golpe de estado de Franco. A proximidade coa fronteira portuguesa e a existencia dunhas potentes comunidades en América, provocaron que este fora o destino maioritario do exilio galego. Bos Aires vai ser a gran capital dos nosos exiliados, destacando tamén a presenza galega no México de Lázaro Cárdenas, en Cuba, Nos EUA, en Chile, etc. A diferencia deste grupo co dos emigrados é substancial, xa que a maioría dos exiliados non podían retornar a España se non querían ser encarcerados, e ademais o seu motivo de emigración era político e non económico.
Moitos dos fuxidos nos primeiros meses da guerra incorporáronse á zona leal da república e loitaron por esta antes da súa derrota definitiva no ano 39; os que sobreviviron á contenda fuxiron cara Francia co groso dos vencidos. Algúns tiveron que agocharse durante meses e anos antes de conseguir saír de Galicia, algo que non era moi doado. Algunhas da fuxidas máis notables tiveron lugar por mar, cara Asturias, ou cara América directamente. Portugal foi un lugar preferente de fuxida, a pesar dos acordos entre Salazar e Franco para o intercambio de prisioneiros.
Algúns dos galegos no exilio (os de ideoloxía nacionalista) crearon asociacións políticas de seu, que se diferenciaron doutras entidades. A máis destacada foi o Consello de Galiza, creado en 1944 e presidido por Castelao. O consello era unha representación política de Galicia no exilio, lexitimado pola súa elección democrática nas derradeiras eleccións libres e polo estatuto de Galicia que fora aprobado antes da guerra. Nel participaron personaxes como Ramón Suárez Picallo e Antón Alonso Ríos, que presidiría a entidade despois da morte de Castelao. Este organismo tería continuidade algúns anos máis, aínda que a súa repercusión non foi moi ampla. Outros republicanos galegos non nacionalistas sumáronse aos gobernos españois e as institucións republicanas estatais no exilio, como Casares Quiroga.
No Río da Prata o exilio galego organízase para manter a cultura galega nunha etapa na que a produción cultural en Galicia estivo totalmente restrinxida, ata que os membros de Galaxia comezan a abrir novos vieiros xa entrada a década dos 50. Os exiliados crean asociacións de novo cuño e dan vida a algunhas das xa existentes (evidentemente ás que non simpatizaban co franquismo). A actividade política e cultural mestúranse, destacando os faladoiros, a prensa, a edición de libros, a creación artística e a edición de radio. Pronto comezaría a destacar e a converterse nun faro de toda esta actividade un Luís Seoane hiperactivo nas iniciativas culturais e políticas a favor da liberdade en Galicia. Nas primeiras décadas do exilio esta actividade vai ser moi intensa, declinando a partir dos anos 60 e 70, en parte pola falta de relevo xeracional e en parte por inaugurarse en Galicia unha nova etapa na que a cultura galega e a acción política comeza a cobrar cada vez máis importancia.
Ata o de agora falamos de números, pero se o exilio galego ten un papel fundamental dentro da nosa cultura foi, sobre todo, polas extraordinarias individualidades que, ademais da súa postura ética de defensa de Galicia, sobrancearon en todos os eidos da cultura. É terriblemente inxusto facer agora unha escolma de nomes neste tan breve espacio e deixar fora a nomes moi significativos da nosa cultura, pero máis inxusto sería non citar a ningún, así que imos reparar a algúns dos nosos máis de dous mil exiliados.
A figura máis coñecida do exilio galego foi Castelao. Na clase anterior coñecimos a súa albor artística, literaria e política na última década da súa vida que lle tocou vivir como exiliado. O nome que vai tomar o relevo é un Luís Seoane que vai actuar como catalizador de todas as expresións culturais da comunidade de exiliados e emigrantes das cidades do Río da Prata. No final da clase repasaremos a súa traxectoria vital.
No ámbito artístico, o compromiso político dunha boa parte dos artistas galegos máis destacados obrigaralles a abandonar Galicia. Manuel Colmeiro estivo en Bos Aires desde que estoura a guerra civil ata 1948, ano no que se despraza a París. Arturo Souto é outro dos membros desta xeración de renovadores que non ten máis remedio que saír de Galicia; Souto pasou longas tempadas en México e tamén en París, dando un xiro á temática da súa obra. Hai que lembrar que Souto fora un dos artistas que se puxeran á súa arte ao servizo da república, facendo o seu álbum da guerra onde denuncia a barbarie. Ademais de Castelao, Souto, Seoane e Colmeiro, a plástica galega conta con outras dúas figuras que abandonaron a España de Franco e viviron longas tempadas en América. Estas dúas figuras son Maruxa Mallo e Eugenio Granell. Maruja Mallo comprométese coa república e vese obrigada a exiliarse. Consegue embarcarse cara a Arxentina, morando na capital federal ata que chega Perón ao poder, personaxe co que non vai concordar, o que provoca a decisión de mudarse definitivamente a grande capital artística da segunda metade do século XX, Nova Iork, onde ficará uns anos antes do seu regreso definitivo a Madrid. Maruxa Mallo é considerada unha das grandes artistas españolas do século XX, vencellada ao movemento surrealista e a arte de vangarda.
De ideoloxía revolucionaria e militante do POUM durante a guerra civil, Eugenio Granell, que xa fora encarcerado durante o bienio dereitista durante a república, ten que fuxir despois de participar na guerra en Valencia, Cataluña e a fronte de Aragón. O seu destino e Francia, onde coñece os campos de concentración e a invasión nazi (destino este de moitos galegos, que incluso chegaron a morrer nos campos de concentración nazis como o de Mauthausen, onde asasinaron a preto de 5.000 españois). Granell consegue saír de Francia cara América (Santo domingo, Porto Rico e Nova Iork), onde vai desenvolver unha carreira como destacado artista, dentro da corrente surrealista. Granell é considerado un dos mellores artistas galegos do século XX, estando representado nas mellores coleccións de arte do mundo, como a do MOMA de Nova Iork.
Unha das grandes personalidades do exilio galego foi o intelectual e diplomático viveirense Lois Tobío. No ano 36 a súa vida da un xiro moi importante, xa que pasa da embaixada española en Bulgaria ao goberno de Negrín, onde vai desempeñar diferentes traballos diplomáticos que o levarán polo Norte de África e por América do Sur, antes de incorporarse ao fronte aragonés como artilleiro. Tras a derrota republicana pasa a Francia e de aí a Nova Iork, antes de instalarse en Montevideo. Na capital uruguaia converterase nun dos grandes valedores da cultura galega no exilio. Vai exercer de xornalista, tradutor e, sobre todo, de organizador xunto a Seoane das máis importantes iniciativas culturais do exilio galego, como por exemplo a emisión radiofónica do programa Sempre en Galiza ou a edición da Historia de Galiza de Otero Pedrayo.
Ramón Suárez Picallo, político e xornalista nacido en Sada en 1894 realizou unha intensa labor no exilio galego. Foi elixido deputado en 1936, o que provocou que se encontrara en Madrid cando estoura a guerra. O seu irmán Antonio non tivo tanta sorte e foi paseado ese mesmo ano. O seu corpo ficou tirado nunha cuneta durante décadas, do mesmo xeito que os de milleiros de republicanos seguen hoxe en día. Trala traxedia familiar e a derrota da república, fai un complicado itinerario que o leva a Francia, Nova Iork, Santo Domingo, Chile e por último Bos Aires, onde participa como membro do Consello de Galicia e onde terá a honra de facerse cargo da Cátedra de Cultura Galega do Centro Lucense de Bos Aires.
A literatura galega débelle moito a unha xeración de escritores que pasan boa parte da súa vida no exilio. Fora de Galicia desenvolveron as súas carreiras personaxes como o poeta Lorenzo Varela, excelente versificador que foi homenaxeado no día das letras galegas de 2005, e que é autor do mítico poema Lonxe, ou Eduardo Blanco Amor, autor da célebre A esmorga.
"Compañeiros da miña xeración mortos ou asesiñados".
¡Tan doce era a xuntanza miña e vosa,
de todos nós co mundo!
Facíamos un feixe de campos e de estrelas,
e ó pisar ise chao que latexaba
sentíamos subir pola sangue o misterio.
O noso corpo era o camiño da maxia,
a escada pola que viña a lúa,
o zume de todol-os segredos,
a canzón da herba que resucitóu.
E o mismo verme era unha folla leda,
un mensaxeiro do sagrado alén.
Morréchedes, matáronvos, deixáronme.
Quedéi eiquí, lonxe das vosas sombras.
E gardo, coma un morto,
no centro do silenzo, da sede, da agonía,
o día que vos poda levar á sepultura
unha cesta de pombas e mazás.
¡Tan doce era a xuntanza miña e vosa,
de todos nós co mundo!
Lorenzo Varela - Lonxe
Un caso singular foi o de Antón Alonso Ríos, fillo dun caldereiro que emigrou a Arxentina, regresou a terra do seu pai convertido xa nun importante intelectual que inicia unha intensa carreira política que o leva a ser elixido deputado no 36 pola Fronte Popular. Durante a guerra fíxose pasar polo Siñor Afranio, inventándose unha vida de emigrante portugués, esmoleiro e traballador ambulante; así foi como salvou a vida este deputado, que chega a Bos Aires despois desta peripecia que o leva primeiro a Porto, despois a Lisboa, despois a Casablanca e por último a capital porteña, onde participa na creación dun Consello de Galiza que chegaría a presidir. En 1979 escribe a súa obra máis famosa: O siñor Afranio. Ou como me rispei das gadoupas da morte.
Rafael Dieste é outro dos escritores máis destacados no exilio galego. Rianxeiro como Castelao, ten unha traxectoria intelectual dentro do galeguismo e na literatura moi destacada antes do seu exilio. Cando estoura a guerra participaba nas misións pedagóxicas, onde coincidira, entre outros, con Lorca. Viviu en Bos Aires ata que regresa a súa vila natal na década dos sesenta. A súa obra máis destacada en galego foi Dos arquivos do trasno, que conseguiría publicar novamente ao seu regreso a Galicia na editorial Galaxia. Xosé Neira Vilas é o máis novo dos intelectuais que estamos a comentar. Non se exiliou na guerra, foi aos 21 anos, en 1949, cando decide emigrar a Bos Aires, onde entra en contacto co exilio galego, e despois a Cuba. É un dos escritores galegos sobranceiros na literatura do século XX, destacando a súa célebre Memorias dun neno labrego, obra de lectura obrigada nas escolas galegas.
Rematamos esta escolma con dous personalidades ben diferentes. María Casares, filla de casares Quiroga, converteríase nunha reputada actriz francesa, desenvolvendo unha carreira moi importante no país galo. Por último, e antes de ver con máis detemento a figura de Seoane, destacamos a Carlos Velo. O de Cartelle aprendeu cine en Madrid, na época da república, cando cursaba a carreira de bioloxía. Na capital vai simpatizar cos movementos de esquerda e tamén vai forman un cineclub. Nesta altura aprende a rodas e comeza a facer as súas primeiras pezas. Na guerra consegue chegar a Marrocos onde vai filmar unha obra, e despois pasa a Francia, de onde viaxará a México, obtendo a nacionalidade no país centroamericano. Alí desenvolverá a súa carreira na dobre condición de cineasta e profesor de ciencias. Hoxe en día e considerado o pioneiro do cine en Galicia e un dos seus mellores representantes. O seu documental Galicia é unha das obras fundamentais dentro da nosa Filmografía.
LUÍS SEOANE
Se a primeira xeración de emigrantes tiveron que traballar a reo para acadar unha posición na Arxentina, dentro da xeración dos fillos daqueles primeiros emigrantes houbo personalidades destacadas que se incorporaron a posicións relevantes dentro da orde social da capital porteña. Despois da primeira guerra mundial agroman os movementos rexionalistas e nacionalistas en Bos Aires, centrados fundamentalmente na labor xornalística e nos actos culturais, aínda así, o ideario das Irmandades da Fala non ía a acadar unha grande aceptación entre a comunidade galega no exterior.
Xusto á outra beira do Río da prata está situado outro dos grandes destinos da diáspora galega: Montevideo, que dentro da república uruguaia foi a que concentrou a maior parte dos emigrantes. A presencia galega neste pequeno país foi importantísima cuantitativamente e cualitativamente. Foi posiblemente onde os galegos se integraron mellor e onde conseguiron unha posición máis relevante. Os empresarios galegos controlaron, por exemplo, o transporte, e mutua galega era o centro asistencial máis importante do país. Centros galegos, prensa, educación e cultura tamén se deron en Montevideo, como nos dous casos comentados con anterioridade.
O EXILIO
A barbarie franquista asolou Galicia a partir do verán de 1936. Calcúlase que máis de 3500 galegos e galegas foron asasinados naqueles meses, a maioría sen xuízo previo, fusilados na alborada e enterrados en cunetas. Hoxe en día, as universidades galegas están a facer un imprescindible traballo de investigación chamado As vítimas, as voces, os nomes, os lugares [4] pra rescatar do esquecemento ás vítimas galegas da barbarie; poñéndolle nomes e apelidos aos mártires galegos da guerra civil. Ademais foron milleiros os encarcerados durante anos e décadas, quedando como símbolo da falta de liberdade en Galicia o Penal da Illa de San Simón.
Moitos intentaron fuxir daquela barbarie, aínda que non todos o lograron. O exilio fíxose na maioría dos caso en condicións moi penosas, pois o exilio non foi facilitado por un bando fascista que prefería ter aos seus inimigos mortos en cunetas propias que vivos en territorios estranxeiros. Na comarca da Coruña, por exemplo, foron asasinados catorce persoas que tentaron fuxir na zona do Portiño.
Máis de dous mil galegos exiliáronse a partir do golpe de estado de Franco. A proximidade coa fronteira portuguesa e a existencia dunhas potentes comunidades en América, provocaron que este fora o destino maioritario do exilio galego. Bos Aires vai ser a gran capital dos nosos exiliados, destacando tamén a presenza galega no México de Lázaro Cárdenas, en Cuba, Nos EUA, en Chile, etc. A diferencia deste grupo co dos emigrados é substancial, xa que a maioría dos exiliados non podían retornar a España se non querían ser encarcerados, e ademais o seu motivo de emigración era político e non económico.
Moitos dos fuxidos nos primeiros meses da guerra incorporáronse á zona leal da república e loitaron por esta antes da súa derrota definitiva no ano 39; os que sobreviviron á contenda fuxiron cara Francia co groso dos vencidos. Algúns tiveron que agocharse durante meses e anos antes de conseguir saír de Galicia, algo que non era moi doado. Algunhas da fuxidas máis notables tiveron lugar por mar, cara Asturias, ou cara América directamente. Portugal foi un lugar preferente de fuxida, a pesar dos acordos entre Salazar e Franco para o intercambio de prisioneiros.
Algúns dos galegos no exilio (os de ideoloxía nacionalista) crearon asociacións políticas de seu, que se diferenciaron doutras entidades. A máis destacada foi o Consello de Galiza, creado en 1944 e presidido por Castelao. O consello era unha representación política de Galicia no exilio, lexitimado pola súa elección democrática nas derradeiras eleccións libres e polo estatuto de Galicia que fora aprobado antes da guerra. Nel participaron personaxes como Ramón Suárez Picallo e Antón Alonso Ríos, que presidiría a entidade despois da morte de Castelao. Este organismo tería continuidade algúns anos máis, aínda que a súa repercusión non foi moi ampla. Outros republicanos galegos non nacionalistas sumáronse aos gobernos españois e as institucións republicanas estatais no exilio, como Casares Quiroga.
No Río da Prata o exilio galego organízase para manter a cultura galega nunha etapa na que a produción cultural en Galicia estivo totalmente restrinxida, ata que os membros de Galaxia comezan a abrir novos vieiros xa entrada a década dos 50. Os exiliados crean asociacións de novo cuño e dan vida a algunhas das xa existentes (evidentemente ás que non simpatizaban co franquismo). A actividade política e cultural mestúranse, destacando os faladoiros, a prensa, a edición de libros, a creación artística e a edición de radio. Pronto comezaría a destacar e a converterse nun faro de toda esta actividade un Luís Seoane hiperactivo nas iniciativas culturais e políticas a favor da liberdade en Galicia. Nas primeiras décadas do exilio esta actividade vai ser moi intensa, declinando a partir dos anos 60 e 70, en parte pola falta de relevo xeracional e en parte por inaugurarse en Galicia unha nova etapa na que a cultura galega e a acción política comeza a cobrar cada vez máis importancia.
Ata o de agora falamos de números, pero se o exilio galego ten un papel fundamental dentro da nosa cultura foi, sobre todo, polas extraordinarias individualidades que, ademais da súa postura ética de defensa de Galicia, sobrancearon en todos os eidos da cultura. É terriblemente inxusto facer agora unha escolma de nomes neste tan breve espacio e deixar fora a nomes moi significativos da nosa cultura, pero máis inxusto sería non citar a ningún, así que imos reparar a algúns dos nosos máis de dous mil exiliados.
A figura máis coñecida do exilio galego foi Castelao. Na clase anterior coñecimos a súa albor artística, literaria e política na última década da súa vida que lle tocou vivir como exiliado. O nome que vai tomar o relevo é un Luís Seoane que vai actuar como catalizador de todas as expresións culturais da comunidade de exiliados e emigrantes das cidades do Río da Prata. No final da clase repasaremos a súa traxectoria vital.
No ámbito artístico, o compromiso político dunha boa parte dos artistas galegos máis destacados obrigaralles a abandonar Galicia. Manuel Colmeiro estivo en Bos Aires desde que estoura a guerra civil ata 1948, ano no que se despraza a París. Arturo Souto é outro dos membros desta xeración de renovadores que non ten máis remedio que saír de Galicia; Souto pasou longas tempadas en México e tamén en París, dando un xiro á temática da súa obra. Hai que lembrar que Souto fora un dos artistas que se puxeran á súa arte ao servizo da república, facendo o seu álbum da guerra onde denuncia a barbarie. Ademais de Castelao, Souto, Seoane e Colmeiro, a plástica galega conta con outras dúas figuras que abandonaron a España de Franco e viviron longas tempadas en América. Estas dúas figuras son Maruxa Mallo e Eugenio Granell. Maruja Mallo comprométese coa república e vese obrigada a exiliarse. Consegue embarcarse cara a Arxentina, morando na capital federal ata que chega Perón ao poder, personaxe co que non vai concordar, o que provoca a decisión de mudarse definitivamente a grande capital artística da segunda metade do século XX, Nova Iork, onde ficará uns anos antes do seu regreso definitivo a Madrid. Maruxa Mallo é considerada unha das grandes artistas españolas do século XX, vencellada ao movemento surrealista e a arte de vangarda.
De ideoloxía revolucionaria e militante do POUM durante a guerra civil, Eugenio Granell, que xa fora encarcerado durante o bienio dereitista durante a república, ten que fuxir despois de participar na guerra en Valencia, Cataluña e a fronte de Aragón. O seu destino e Francia, onde coñece os campos de concentración e a invasión nazi (destino este de moitos galegos, que incluso chegaron a morrer nos campos de concentración nazis como o de Mauthausen, onde asasinaron a preto de 5.000 españois). Granell consegue saír de Francia cara América (Santo domingo, Porto Rico e Nova Iork), onde vai desenvolver unha carreira como destacado artista, dentro da corrente surrealista. Granell é considerado un dos mellores artistas galegos do século XX, estando representado nas mellores coleccións de arte do mundo, como a do MOMA de Nova Iork.
Unha das grandes personalidades do exilio galego foi o intelectual e diplomático viveirense Lois Tobío. No ano 36 a súa vida da un xiro moi importante, xa que pasa da embaixada española en Bulgaria ao goberno de Negrín, onde vai desempeñar diferentes traballos diplomáticos que o levarán polo Norte de África e por América do Sur, antes de incorporarse ao fronte aragonés como artilleiro. Tras a derrota republicana pasa a Francia e de aí a Nova Iork, antes de instalarse en Montevideo. Na capital uruguaia converterase nun dos grandes valedores da cultura galega no exilio. Vai exercer de xornalista, tradutor e, sobre todo, de organizador xunto a Seoane das máis importantes iniciativas culturais do exilio galego, como por exemplo a emisión radiofónica do programa Sempre en Galiza ou a edición da Historia de Galiza de Otero Pedrayo.
Ramón Suárez Picallo, político e xornalista nacido en Sada en 1894 realizou unha intensa labor no exilio galego. Foi elixido deputado en 1936, o que provocou que se encontrara en Madrid cando estoura a guerra. O seu irmán Antonio non tivo tanta sorte e foi paseado ese mesmo ano. O seu corpo ficou tirado nunha cuneta durante décadas, do mesmo xeito que os de milleiros de republicanos seguen hoxe en día. Trala traxedia familiar e a derrota da república, fai un complicado itinerario que o leva a Francia, Nova Iork, Santo Domingo, Chile e por último Bos Aires, onde participa como membro do Consello de Galicia e onde terá a honra de facerse cargo da Cátedra de Cultura Galega do Centro Lucense de Bos Aires.
A literatura galega débelle moito a unha xeración de escritores que pasan boa parte da súa vida no exilio. Fora de Galicia desenvolveron as súas carreiras personaxes como o poeta Lorenzo Varela, excelente versificador que foi homenaxeado no día das letras galegas de 2005, e que é autor do mítico poema Lonxe, ou Eduardo Blanco Amor, autor da célebre A esmorga.
"Compañeiros da miña xeración mortos ou asesiñados".
¡Tan doce era a xuntanza miña e vosa,
de todos nós co mundo!
Facíamos un feixe de campos e de estrelas,
e ó pisar ise chao que latexaba
sentíamos subir pola sangue o misterio.
O noso corpo era o camiño da maxia,
a escada pola que viña a lúa,
o zume de todol-os segredos,
a canzón da herba que resucitóu.
E o mismo verme era unha folla leda,
un mensaxeiro do sagrado alén.
Morréchedes, matáronvos, deixáronme.
Quedéi eiquí, lonxe das vosas sombras.
E gardo, coma un morto,
no centro do silenzo, da sede, da agonía,
o día que vos poda levar á sepultura
unha cesta de pombas e mazás.
¡Tan doce era a xuntanza miña e vosa,
de todos nós co mundo!
Lorenzo Varela - Lonxe
Un caso singular foi o de Antón Alonso Ríos, fillo dun caldereiro que emigrou a Arxentina, regresou a terra do seu pai convertido xa nun importante intelectual que inicia unha intensa carreira política que o leva a ser elixido deputado no 36 pola Fronte Popular. Durante a guerra fíxose pasar polo Siñor Afranio, inventándose unha vida de emigrante portugués, esmoleiro e traballador ambulante; así foi como salvou a vida este deputado, que chega a Bos Aires despois desta peripecia que o leva primeiro a Porto, despois a Lisboa, despois a Casablanca e por último a capital porteña, onde participa na creación dun Consello de Galiza que chegaría a presidir. En 1979 escribe a súa obra máis famosa: O siñor Afranio. Ou como me rispei das gadoupas da morte.
Rafael Dieste é outro dos escritores máis destacados no exilio galego. Rianxeiro como Castelao, ten unha traxectoria intelectual dentro do galeguismo e na literatura moi destacada antes do seu exilio. Cando estoura a guerra participaba nas misións pedagóxicas, onde coincidira, entre outros, con Lorca. Viviu en Bos Aires ata que regresa a súa vila natal na década dos sesenta. A súa obra máis destacada en galego foi Dos arquivos do trasno, que conseguiría publicar novamente ao seu regreso a Galicia na editorial Galaxia. Xosé Neira Vilas é o máis novo dos intelectuais que estamos a comentar. Non se exiliou na guerra, foi aos 21 anos, en 1949, cando decide emigrar a Bos Aires, onde entra en contacto co exilio galego, e despois a Cuba. É un dos escritores galegos sobranceiros na literatura do século XX, destacando a súa célebre Memorias dun neno labrego, obra de lectura obrigada nas escolas galegas.
Rematamos esta escolma con dous personalidades ben diferentes. María Casares, filla de casares Quiroga, converteríase nunha reputada actriz francesa, desenvolvendo unha carreira moi importante no país galo. Por último, e antes de ver con máis detemento a figura de Seoane, destacamos a Carlos Velo. O de Cartelle aprendeu cine en Madrid, na época da república, cando cursaba a carreira de bioloxía. Na capital vai simpatizar cos movementos de esquerda e tamén vai forman un cineclub. Nesta altura aprende a rodas e comeza a facer as súas primeiras pezas. Na guerra consegue chegar a Marrocos onde vai filmar unha obra, e despois pasa a Francia, de onde viaxará a México, obtendo a nacionalidade no país centroamericano. Alí desenvolverá a súa carreira na dobre condición de cineasta e profesor de ciencias. Hoxe en día e considerado o pioneiro do cine en Galicia e un dos seus mellores representantes. O seu documental Galicia é unha das obras fundamentais dentro da nosa Filmografía.
LUÍS SEOANE
Nace en Bos Aires en 1910, no seo dunha familia de emigrantes que axiña regresará a Galicia (no ano 1916), afincándose na Coruña. Entre América e A Coruña pasa a súa nenez, desprazándose a Compostela despois, onde estudará o Bacharelato e a carreira de dereito. Tamén entrará en contacto coa Galicia rural traballadora nas súas vacacións de verán, que pasa de xeito habitual na aldea de Arca.
En Santiago implícase nos movementos intelectuais e no FUE, na defensa da democracia nos anos finais da ditadura de Primo de Rivera. Tamén na defensa da cultura e da lingua galega. Na cidade compostelá comeza a súa actividade artística, destacando na súa faceta de debuxante, ilustrando programas de cine que circulaban polos cafés santiagueses. Tamén participa nos faladoiros do café Derby xunto a intelectuais e artistas como Valle Inclán, Maside, Dieste, Eiroa, Iglesias Alvariño, Cunqueiro, Fole, etc.
A súa primeira exposición ten lugar en Compostela en 1929 na sala de Amigos da Arte. Ao ano seguinte expón no café español. Coa proclama da República en 1931 acentúase a súa implicación nos movementos intelectuais e políticos. Participa no proxecto da barraca Resol en Santiago, no verán de 1933. Outro fito importante do seu compromiso coa terra é o seu cartel para a defensa do si no plebiscito do Estatuto de 1936. Antes da guerra civil Seoane abre un despacho de avogados na Coruña, onde traballará na defensa dos asuntos laborais.
As circunstancias da guerra civil obrigan a Seoane a exiliarse na súa cidade natal. Na capital arxentina vai desenvolver unha grande labor política e intelectual no círculo de galegos exiliados, promovendo todo tipo de actividades culturais: editorial, revistas, radio, faladoiros, exposicións, etcétera. Sempre cun inequívoco compromiso con Galicia, como un dos grandes catalizadores, xunto a Castelao, do exilio galego. Vai ser unha etapa na vida de Seoane chea de creatividade e recoñecemento. Ademais vai acompañar as súas actividades cun fondo compromiso social, sempre en contra das inxustizas. Alí coincide tamén con artistas como Maruja Mallo e Colmeiro.
Neste ambiente do exilio atopamos, polo tanto, a un Seoane comprometido, altruísta, hiperactivo, entregado a unha morea de causas en defensa da República e de Galicia. Algunhas iniciativas destacadas desta etapa Son a fundación da revista Galicia Emigrante, que tería unha duración no tempo de case vinte anos; a creación da editorial Emecé e a Editorial Nova; a publicación do seu extraordinario libro de ilustracións Homenaxe á torre de Hércules;A publicación da súa obra dramática Fardel do eisilado en 1952...
En 1949 entra en contacto coa pintura europea despois dunha viaxe polo vello continente que o leva a París, onde coñece ao seu admirado Picasso. Vai tamén a Italia e Londres, onde chega a expor parte da súa obra. Non sería a súa única viaxe por Europa, xa que nos anos 60 faría outra onde coñecería máis cidades e máis museos. En 1958 recibe a medalla de prata na Exposición Universal en Bruselas. En Bos Aires e galardoado co Premio Palanza e nomeado membro da Academia de Belas Artes en 1968.
En 1963 Seoane retorna por vez primeira a España tras 27 anos de exilio, aínda que sen permiso de residencia. En 1968 funda xunto a Díaz Pardo o Laboratorio de Formas, que comprende a recuperación da Cerámica de Sargadelos, o Museo de Arte Contemporánea Carlos Maside e a editorial Ediciós do Castro. Nestes anos Seoane volve a expoñer os seus cadros e gravados en Galicia.
Seoane pasa os seus últimos anos en Galicia, traballando como artista e implicándose en proxectos culturais e na defensa de Galicia ata o final. Morre en 1979 na Coruña. En 1994 o pobo galego dedícalle o Día das Letras galegas en recoñecemento á súa grande labor en defensa da nosa cultura.
En Santiago implícase nos movementos intelectuais e no FUE, na defensa da democracia nos anos finais da ditadura de Primo de Rivera. Tamén na defensa da cultura e da lingua galega. Na cidade compostelá comeza a súa actividade artística, destacando na súa faceta de debuxante, ilustrando programas de cine que circulaban polos cafés santiagueses. Tamén participa nos faladoiros do café Derby xunto a intelectuais e artistas como Valle Inclán, Maside, Dieste, Eiroa, Iglesias Alvariño, Cunqueiro, Fole, etc.
A súa primeira exposición ten lugar en Compostela en 1929 na sala de Amigos da Arte. Ao ano seguinte expón no café español. Coa proclama da República en 1931 acentúase a súa implicación nos movementos intelectuais e políticos. Participa no proxecto da barraca Resol en Santiago, no verán de 1933. Outro fito importante do seu compromiso coa terra é o seu cartel para a defensa do si no plebiscito do Estatuto de 1936. Antes da guerra civil Seoane abre un despacho de avogados na Coruña, onde traballará na defensa dos asuntos laborais.
As circunstancias da guerra civil obrigan a Seoane a exiliarse na súa cidade natal. Na capital arxentina vai desenvolver unha grande labor política e intelectual no círculo de galegos exiliados, promovendo todo tipo de actividades culturais: editorial, revistas, radio, faladoiros, exposicións, etcétera. Sempre cun inequívoco compromiso con Galicia, como un dos grandes catalizadores, xunto a Castelao, do exilio galego. Vai ser unha etapa na vida de Seoane chea de creatividade e recoñecemento. Ademais vai acompañar as súas actividades cun fondo compromiso social, sempre en contra das inxustizas. Alí coincide tamén con artistas como Maruja Mallo e Colmeiro.
Neste ambiente do exilio atopamos, polo tanto, a un Seoane comprometido, altruísta, hiperactivo, entregado a unha morea de causas en defensa da República e de Galicia. Algunhas iniciativas destacadas desta etapa Son a fundación da revista Galicia Emigrante, que tería unha duración no tempo de case vinte anos; a creación da editorial Emecé e a Editorial Nova; a publicación do seu extraordinario libro de ilustracións Homenaxe á torre de Hércules;A publicación da súa obra dramática Fardel do eisilado en 1952...
En 1949 entra en contacto coa pintura europea despois dunha viaxe polo vello continente que o leva a París, onde coñece ao seu admirado Picasso. Vai tamén a Italia e Londres, onde chega a expor parte da súa obra. Non sería a súa única viaxe por Europa, xa que nos anos 60 faría outra onde coñecería máis cidades e máis museos. En 1958 recibe a medalla de prata na Exposición Universal en Bruselas. En Bos Aires e galardoado co Premio Palanza e nomeado membro da Academia de Belas Artes en 1968.
En 1963 Seoane retorna por vez primeira a España tras 27 anos de exilio, aínda que sen permiso de residencia. En 1968 funda xunto a Díaz Pardo o Laboratorio de Formas, que comprende a recuperación da Cerámica de Sargadelos, o Museo de Arte Contemporánea Carlos Maside e a editorial Ediciós do Castro. Nestes anos Seoane volve a expoñer os seus cadros e gravados en Galicia.
Seoane pasa os seus últimos anos en Galicia, traballando como artista e implicándose en proxectos culturais e na defensa de Galicia ata o final. Morre en 1979 na Coruña. En 1994 o pobo galego dedícalle o Día das Letras galegas en recoñecemento á súa grande labor en defensa da nosa cultura.
[1] CARLOS SIXIREI PAREDES: Galeguidade e cultura no exterior. Ed. Xunta de Galicia (55)
[2] CARLOS SIXIREI PAREDES: Galeguidade e cultura no exterior. Ed. Xunta de Galicia (67)
[3] CARLOS SIXIREI PAREDES: Galeguidade e cultura no exterior. Ed. Xunta de Galicia (67)
No hay comentarios:
Publicar un comentario
deixa aqui o teu comentario.