Durante o medievo, e sobre todo a partir do século XII, vai florecer en Galicia unha gran cultura monástica. Seguindo a regra de San Bieito, a reforma do Cluny , a reforma do Cister, e as regras das ordes mendicantes, numerosas comunidades de monxes e freiras vanse instalar por toda xeografía galega, fundando mosteiros e conventos nos que desenvolver a súa actividade. A Ribeira Sacra é un caso excepcional de Europa en canto a concentración de mosteiros e é un bo exemplo que ilustra a grande importancia da vida cenobítica no noso país.
Nesta clase imos falar da historia do monacato en Galicia ao longo da historia, facendo especial fincapé neses séculos do pleno medievo onde en Galicia temos unha gran cantidade de fundacións. Ademais tentaremos achegarnos á vida deses monxes e monxas que dedicaron o seu tempo a cumprir a máxima de San Bieito, o Ora et labora, a oración e o traballo. Por último, faremos un repaso polos mosteiros e conventos máis representativos do noso patrimonio. Veremos como co paso do tempo foise recollendo neles gran parte do legado artístico galego, desde o románico ata o neoclásico, pasando polo gótico, renacemento e barroco. Son lugares imprescindibles do noso patrimonio, tales como Celanova, Sobrado, Samos, Oseira, e un longo etcétera, que nos axudan a descubrirnos e a valorarnos como pobo.
GALICIA, TERRA DE MOSTEIROS
Desde que San Martiño de Dumio chegase de moi lonxe para fundar a comunidade Dumiense en Braga, alá polo século VI , Galicia foi unha terra onde floreceron os mosteiros. A partir deste primeiro centro, xorden outros exemplos de mosteiros, como foi o grupo formado polo Bispo Maeloc en Bretoña, no mosteiro de Máximo, nesta mesma época. Esta tradición continúa con Fructuoso de Braga no século VII e cunha serie mosteiros fundados en época visigoda: San Xulián de Samos , San Pedro de Rocas e Santo Estevo de Ribas de Sil. San Fructuoso de Braga vai crear unha regra monástica que vai ser a que apliquen os mosteiros galegos neste primeiros séculos do medievo ata que a regra de san Bieito se popularice no noso territorio.
Na alta Idade Media asistimos a unha continuidade do monacato da etapa sueva e visigoda. Son pequenas comunidades dotadas de autonomía, independentes ou ben federadas unhas coas outras, que adoptan algunha das diferentes regras monásticas. Érguense desde etapa temperá como señoríos. Algunhas fontes sinalan a atracción que supuxo Galicia para os monxes que fuxiron dos territorio de Al-Andalus a partir do século VIII. O descubrimento da tumba do apóstolo no século IX e a popularización da rota xacobea tamén tivo como consecuencia a chegada de relixiosos doutros lugares a Galicia e a multiplicación de Igrexas e Mosteiros no noso país. O mosteiro de Samos, fundado no século VII e reconstruído nesta altura, vai funcionar como un centro difusor da cultura monástica.
No século X en Galicia ten lugar a fundación de grandes mosteiros de orixe familiar. Este é o caso de Sobrado, fundado polos condes de Présaras; de Lourenzá, iniciativa do conde Osorio Gutiérrez, e de Celanova, fundado por Rosendo Gutiérrez (San Rosendo) e pola súa nai Aldara. Outros cenobios do X relacionados con estas familias son Caaveiro e Xunqueira de Ambia.Antes da asunción da regra beneditina dun xeito rigoroso, temos unha serie de costumes nos mosteiros galegos que nos falan dunha certa singularidade da vida destas comunidades relixiosas no noso territorio. En primeiro lugar temos que falar da existencia en Galicia do monacato pactual, que consiste na sinatura dun pacto entre o monxe acollido e o abade do mosteiro, que regula os dereitos e deberes das partes. Outra tradición do monacato galego é a federación de mosteiros na denominada sancta comunis regula , que era unha asemblea suprema de abades e abadesas de diferentes centros. A última destas heterodoxias monásticas galegas sería a convivencia de monxes e monxas en mosteiros dúplices, como no caso de San Salvador de Ferreira de Pantón.
Neste mesmo século introdúcese en Galicia a regra dos Bieitos e o rito romano, que promove o cumprimento estrito das normas promulgadas por San Bieito para a vida en comunidade dos monxes (esta regra foi escrita a partir do século V e foi referencia durante moitos séculos nos mosteiros de toda Europa),e prohibe as prácticas que ata o momento tiñan lugar nalgúns cenobios galegos. Esta normativa promove a autonomía dos mosteiros, a autoridade do abade, a oración e o traballo como bases da vida do mosteiro, regula os tempos do día dun monxe, as faltas e as súas sancións, as comidas, o vestido e calzado, o mobiliario e o enxoval, etc.
Escribimos esta Regra para que, observándoa nos mosteiros, manifestemos ter algunha honestidade de costumes, ou un principio de vida monástica. Pero para o que corre cara a perfección da vida monástica, están as ensinanzas dos santos Pais, cuxa observancia leva ao home ao cumio da perfección. Porque, que páxina o qué sentencia de autoridade divina do Antigo o do Novo Testamento, non é rectísima norma de vida humana? Ou que libro de los santos Pais católicos non nos aprema a que, por un camiño recto, alcancemos ao noso Creador? E tamén as Colacións dos Pais, as Institucións e as súas Vidas, como tamén a Regra do noso Pai san Basilio, que outra cousa son se non instrumento de virtudes para monxes de vida santa e obedientes?
A partir de finais do século XI teremos nos mosteiros galegos a influencia do Cluny e dos seus monxes negros (termo que se lles aplica pola cor dos seus hábitos) vai ser fundamental en toda Europa. A chegada dos cluniacenses a Galicia é un feito serodio, e a súa influencia pronto verase eclipsada pola dos monxes brancos (cistercienses) que, estes si, van deixar unha fondísima pegada no noso territorio.
«O monacato galaico mantivo sen embargo trazos orixinais, herdanza das súas raíces orientais. Austeros e intransixentes, amigos das prácticas ascéticas e arcaizantes, os mosteiros galegos amosaron sempre reticencias, cando non aberta resistencia,á penetración benedictina, sobre todo cando se fixo de maneira obrigatoria e “oficial” trala imposición do rito romano (finais do século XI) e o desembarco dos cluniacenses que chegan polo Camiño de Santiago, instalándose en mosteiros xa existentes e formando con eles unha rede de prioratos que se estendía por toda Galicia» [1]
O mosteiro do Cluny xurde no século X na rexión de Maconnais, nas terras do Loira, un dos lugares emblemáticos da Europa Feudal. Os seus fundadores adoptan a regra de san Bieito e aplícana dun xeito estrito. Pronto converterase nun exemplo e nun polo de difusión desta nova vida monástica. A piedade destes monxes servirá de exemplo para outras comunidades de monxes de “costumes distraídas”. A data é moi significativa, achegámonos cara ao ano mi desde o nacemento de Cristo, onomástica importantísima no calendario cristián, na que moitos vaticinaban que tería lugar o xuízo final. A partir do modo de vida, de organizarse e da idiosincrasia deste cenobio francés van xurdir por toda Europa mosteiros que seguen a súa tradición, e moitos dos xa existentes van a adoptar a regra de San Bieito. O apoio do Papa a este tipo de establecementos e a súa autonomía respecto do poder temporal van xogar tamén como elementos de difusión. No século XII, na época de máximo florecemento dos mosteiros cluniacenses, artéllase unha rede por toda Europa de máis de 2000 centros do Cluny. Desde o punto de vista artístico Cluny vai ser o gran difusor do románico por toda Europa. Na península Ibérica o camiño de Santiago será a vía de penetración tanto dos monxes cluniacenses como do románico.
Os mosteiros do Cluny organízanse xerarquicamente en abadías e prioratos. Os segundos son centros dependentes doutros máis grandes, xeralmente de tamaño menor, e gobernados polo prior, que responde ante o abade da casa principal.
Os mosteiros galegos influenciados pola chegada de monxes de Cluny, a partir do último cuarto do século XI e principios do XII, foron os seguintes: Vilafrío (Castroverde, Lugo), Pombeiro (Pantón, Lugo); Xubia (Narón, A Coruña), Santa María de Ferreira de Pantón (Lugo), San Pedro de Valverde (Monforte, Lugo) e San Salvador de Budiño (O Porriño,Pontevedra).
No século XII a influencia dos monxes brancos do Cister e do seu fundador San Bernardo de Clairvaux faise notar por toda Europa. «Todo o século XII é bernardino e polo tanto fortemente marcado polo espírito cisterciense. Seguramente a el debe toda a súa grandeza, tanto na mística como na poesía, a arte mesma experimentará a súa influencia. (...) San Bernardo compara o mosteiro co deserto:significa a renuncia e a pureza» [2]
Bernardo de Clairvaux (ou de Claraval) nace en Borgoña en 1090 no seo dunha familia nobre. Sendo ben novo ingresa na abadía do Cister, daquela un pequeno centro caracterizado pola austeridade e o cumprimento rigoroso da regra de San Bieito. Pronto toma o mando do mosteiro apoiado polos seus irmáns, endurecendo aínda máis as condicións de vida dos monxes (incluso a súa propia saúde resentiuse). Mais a súa mensaxe foi callando paseniño e a reforma ascética que el propuña foise estendendo desde a Borgoña a moitos outros lugares de Europa. Ao longo da súa vida fundou 68 mosteiros que seguían as directrices da súa reforma, despois serían moitos máis os centros cistercienses espallados por toda Europa. A personalidade de Bernardo foi clave para a transformación da Igrexa. Defendeu ás ordes militares e as cruzadas, ás que procurou apoio. A mística está moi presente en Bernardo, a súa visión relixiosa ten moito que ver coa comunicación mística co sagrado. Na súa vida e no seu modo de entender o cristianismo a predicación xoga un papel fundamental, foi un gran comunicador que conseguiu espallar a toda Europa a súa mensaxe de renovación (foi chamadoo melifluous doctor, ou ‘boca de mel). Tamén foi o principal valedor do culto á Virxe María, que acadaría unha gran importancia a partir do século XIII.
A partir do século XIII a orde do Císter será a que difunda por Europa as novas solucións artísticas e de enxeñería na construcción de igrexas e catedrais: o arco apuntado e a bóveda de cruzaría, abríndolle paso ao gótico. «Orde e claridade escolástica fronte ao recargado mundo do románico» [3] . Tamén a partir deste século o escrupuloso seguimento da reforma de San Bernardo reláxase en moitos destes centros, agora convertidos en señoríos xurisdicionais, que controlan gran cantidade de terras e de servos, que reciben privilexios reais e cuxos abades son nomeados polo papa (moitas veces o abade cobra rendas pero non vive no mosteiro).
En Galicia as fundacións do cister acadan o seu cumio co mosteiro de Sobrado, que sería o primeiro desta orde na Península Ibérica. Ademais deste senlleiro cenobio, neste século as fundacións multiplícanse por todo o territorio. Os cistercienses serán os que renoven todo o monacato galego. Nos séculos XII e XIII algúns dos mosteiros xa existentes únense ás novas fundacións dos monxes brancos en Galicia, tecendo unha completísima rede do Cister por todo o noso territorio. Esa rede destaca non só polo número, se non tamén polo tamaño dos cenobios que imos citar a continuación: Oseira, Sobrado, Meira, Montederramo, Monfero, Toxosoutos, San Clodio, Penamaior, Oia, Xunqueira, Acibeiro, etc.
«O Cister é unha orde rigorosa que rexeita o luxo e os gastos suntuarios e postula o afastamento das cidades para vivir na soidade e o retiro do mundo rural. pero illarse do mundo significa ser autosuficiente, de xeito que os cenobios cistercienses se converten en prósperos centros económicos con granxas, talleres de fundición e tecido, etc. O seu papel foi fundamental na economía galega dos século XII e XIII, xa que neles se experimentan novas técnicas agrícolas (rotación trienal), introdúcese nova maquinaria e melloráronse cultivos xa existentes coma a vide, importando variedades francesas e alemanas. As orixes da viticultura do Ribeiro están ligadas ó labor dos monxes de San Clodio, o mesmo que os do Albariño se relacionan con Armenteira» [4]
En toda a época feudal existe unha conexión moi importante entre a monarquía, con sé en León, e a Igrexa, coa catedral de Compostela como gran centro de poder económico e social. O monacato en Galicia vai xogar un papel moi importante nestes séculos. Os mosteiros serán auténticos señoríos territoriais que controlarán boa parte do campo, das vilas e das aldeas de Galicia, e aos campesiños e artesáns adscritos a lelas. Algúns exercerán incluso a potestade xurisdicional e terán o poder de xulgar e castigar aos homes que viven baixo a súa xurisdición. A monarquía tenta controlar a crecente independencia do poder monástico favorecendo o establecemento de grandes cenobios afíns que absorberán ás pequenas comunidades de monxes, a través dos privilexios que lles conceden. Moitas familias nobres galegas verán con bos ollos a posibilidade de fundar mosteiros como modo de asegurar o seu patrimonio. «[Os mosteiros] Como beneficiarios de execcións fiscais recabaron a atención das grandes familias magnaticias, que viron no sistema monástico un medio para evadir cargas tributarias. Aos monarcas, pola súa parte, non lles pasaba inadvertida a insoslaiable necesidade de englobar no seu esquema a institución monástica. Así pois, en torno a isto fraguouse unha xorda loita, aparentemente exenta de violencia que acompañaba o conflito co señorío laico» [5]
A orde do cister entra en decadencia nos derradeiros séculos do medievo,debido fundamentalmente á contradición entre a súa mensaxe e a súa actividade económica e poder político, aínda así moitas das fundacións cistercenses seguiron en pé durante séculos. A renovación espiritual chegará da man das ordes mendicantes a partir do século XIII. Franciscanos e dominicos instalan os seus mosteiros non el lugares afastados, se non no medio das cidades e vilas que nesta altura van medrar en tamaño é actividades económicas. Os propios San Francisco de Asís e San Domingos peregrinaron a Santiago, e é posible que froito desas viaxes a terras galegas nacesen as primeiras fundacións galegas. As primeiras comunidades de mendicantes en Galicia instálanse en pequenas casas e hospitais. Só cando ao grupo prospera é cando erguen igrexa propia e convento. As construccións das ordes mendicantes son moi variadas,pero se algo teñen en común é a austeridade, que garda relación cos ideais de pobreza que predican. En Galicia os templos e mosteiros máis destacados desta época son: San Domingos de Bonaval en Compostela, Convento de San Francisco en Ourense, Santo Domingo e San Francisco en Pontevedra, San Francisco en Betanzos, Herbón, etc.
Nos séculos XIV e XV o poder monástico en Galicia vai entrar en decadencia. Nobres e cabaleiros van usurpar boa parte do antigo patrimonio dos mosteiros. os pequenos centros van resistir peor estes séculos de crise,e moitos deles desaparecerán. Moitos monxes e monxas van pasar auténticas dificultades e moitos van caer na miseria. Tamén se constata un relaxamento das normas e das costumes. A situación de desorde provocou que os reis Sabela de Castela e Fernando de Aragón desenvolvesen unha reforma centralizadora, ficando os mosteiros bieitos de Galicia baixo o control da congregación de San Benito el Real de Valladolid. A partir desta data e durante toda a Idade Moderna, os abades serán nomeados desde Castela. e os centros perden a súa autonomía a pesar dos enfrontamentos e polémicas que se produciron consecuencia desta decisión.
A reorganización dos mosteiros galegos implica a existencia de dous entidades centrais nas que se concentra a organización dos pequenos mosteiros. Estes grandes centros administrativos serán San paio de Antealtares (femininos) e San Martiño Pinario (masculinos). Durante toda a idade moderna o poder económico dos mosteiros galegos se mantén grazas ás rendas que producían os foros e o diezmo. Sábese que en 1591 había en Galicia 1.621 monxes e monxas, e que en 1787 había 3.074. Nestes tres séculos aínda se fundarían máis centros, sendo os franciscanos os que gozaron de maior popularidade. Nesta etapa da historia multiplícanse os conventos femininos onde foron a parar moitas damas da fidalguía que non obtiñan dote para casar da súa familia. En todo caso, para ingresar nun convento de femias había que entregar unha cota de ingreso, que en ocasións era moi alta.
Nos séculos XVII e XVIII moitos mosteiros renováronse por completo, desta volta a través do estilo barroco. Esta é a causa de que hoxe en día sexan moito máis numerosas as igrexas e claustros desta época que as que conservamos desde o medievo. En todo caso, o esplendor barroco en Galicia verémolo máis adiante.
O século XIX vai marcar o final de moitos dos centros monásticos galegos. 1835 é a data da Desamortización de Mendizábal, proceso que leva aparellado a exclaustración de centros de monxes e a clausura dun bo número de mosteiros e conventos. Moitos destes centros pasan a mans privadas ou ao estado. As terras que antes eran dos monxes véndense. Algúns mosteiros acaban sendo cuarteis ou palacios municipais. As igrexas monacais convértense en parroquiais. Hoxe en día antigos mosteiros acadan outros usos como museos e centros de exposicións (San Domingos de Bonaval, San Martiño Pinario) ou como centros hoteleiros (San Estevo). Nalgúns deles monxes e viaxantes conviven (Samos, Oseira), recordando a época na que estes centros ofrecían comida e aloxamento aos peregrinos.
ORA ET LABORA. ORGANIZACIÓN E VIDA NOS MOSTEIROS
OS MOSTEIROS
A doazón de terras é o feito fundamental na fundación dun mosteiro. As terras aportan ás rendas necesarias para o sostemento do centro a través do traballo dos campesiños e ademais abastecen de produtos aos monxes. Os mosteiros controlan as terras máis próximas, pero no caso dos grandes centros van controlar tamén terras afastadas que lle proporcionan algún tipo de produto ou renda de interese. Este é o caso de Celanova, que obtiña sal das súas posesións no Salnés e peixe dunha illa atlántica preto de Touriñán. Sobrado, pola súa banda, controlaba terras de viñedos lonxe da súa comarca e tamén a illa de Cortegada.
Ademais das doazóns de terras, nas follas fundacionais dos mosteiros galegos que se conservan, documéntase a dotación de bens móbeis necesarios para a vida en comunidade dos monxes. Roupas e libros, enxoval de cociña e de cama, etc. É moi importante a dotación en cabezas de gando. Sabemos que Celanova recibe como dote fundacional 400 ovellas, 65 xugadas de bois, 700 vacas e 270 cabalos, eguas e mulas. Evidentemente estamos ante un caso excepcional, normalmente as dotes serían máis cativas.Nesta altura cómpre comentar que a gran arela dun abade ou dun prior era a autosuficiencia do mosteiro, unha independencia económica que fixera máis doada a dedicación da vida dos monxes a Deus. Ese ideal autárquico casa moi ben coa sociedade feudal na que se produce o gran florecemento monacal en Galicia. Trátase de non depender do mundo exterior para poder dedicarse plenamente ao lema de San Bieito, o Ora et Labora, a oración e o traballo como únicas actividades que dignifican ao ser humano e que o achegan a Deus.
A Igrexa é o edificio máis importante do mosteiro. Nela pasan os monxes moitas horas do día nas numerosas quendas de rezos que tiñan lugar ao longo do día e a noite. A igrexa era a obra máis custosa e a que normalmente demoraba máis tempo en facerse, en moitos casos custou moito rematalas ao tratarse de proxectos demasiado caros para as posibilidades reais do mosteiro. Os modelos de igrexas monásticas mudan co tempo. As cluniacenses absorben a tradición do románico. As do Císter, que soen ser moi austeras, utilizan elementos propios do gótico. E, como comentabamos con anterioridade, a renovación de moitos centros nos séculos XVII e XVIII inza de igrexas barrocas a nosa xeografía.
O claustro é o punto neurálxico nos mosteiros. Un espazo a partir do cal se organizan as diferentes estancias do centro. No modelo de mosteiro do Cluny o claustro é un espazo contiguo á igrexa, tendo acceso directo á mesma, así como aos diferentes lugares onde se desenvolvían as actividades principais dos monxes. A sala capitular,o refectorio, a biblioteca e scriptorium, etc. O claustro ten case sempre unha fonte no medio. No piso superior soen organizarse os dormitorios.
A sala capitular é o lugar onde se producían as xuntanzas da comunidade. Normalmente estaba debaixo dos dormitorios, que podían ser comúns ou ben celas individuais.
Fora deste núcleo igrexa-claustro, atopamos unha serie de instalacións complementarias para a vida do mosteiro. Corte dos cabalos e vacas, cortello para os porcos, poleiro, adega, celeiro, forno, palleira, casas dos criados, obradoiros, etc. Foi frecuente a existencia dun hospital e albergue, xeralmente fora do recinto do mosteiro. Moitos centros de clero regular tiveron na labor asistencial a súa actividade máis importante e a súa razón de ser. Nalgúns mosteiros medievais existían celas de castigo, xa que os abades tiñan poder xurisdicional sobre os seus servos, aos que podían xulgar.
OS MONXES E AS MONXAS
O esquema ideal da sociedade feudal dividía aos homes en Oratores, Bellatores e Laboratores, mais a realidade non era tan sinxela. Dentro dos que se dedicaron a orar, e concretamente dentro da vida monástica houbo moitas diferenzas no status e na riqueza dos diferentes centros. A pobreza non sempre foi consecuencia dunha esixencia da regra (mendicante), moitas veces produciuse debido a unha mala planificación ou por unha dote fundacional escasa.
«A entrada na vida monástica chámase conversión (conversio monastica). De feito, hai moitos fracasos na vida monástica medieval, como sucede en todas as épocas. Moi poucos son capaces de responder a esta ensinanza, ao igual que os verdadeiros mestres son escasos Corresponder a estas “leis do Xénese” e ensinalas aos demais pertence a un estado espiritual excepcional» [6]
Facerse monxe moitas veces ten que ver non cunha vocación se non cunha costume familiar. Houbo malos monxes que provocaron escándalos dentro dos mosteiros.
A maioría dos mosteiros contaban cun número reducido de monxes. As comunidades nunca chegaron a ser moi numerosas. En Galicia ningunha debeu superar os corenta monxes.
A vida nos mosteiros é moi laboriosa. Os monxes copistas e escritores pasaron grande parte da súa vida coa pluma na man, escribindo, cumprindo esa misión sagrada que consistía en difundir a palabra de Deus e dos seus máis importantes intérpretes. Pedro o Venerable explícanos como “O monxe cambia o arado pola pluma. Nos sucos trazados no pergameo arroxa o gran da palabra divina. O monxe non abre a boca, permanece no silencio do claustro e sen embargo aí témolo grazas a escritura, recorrendo as terras e os mares”. Evidentemente, antes de que a imprenta convertera a reprodución de libros nun proceso máis impersoal, cada exemplar que saía dos scriptorium dos mosteiros levaba nas súas follas o traballo minucioso e artesanal do monxe copista.
Máis non foi a escritura o traballo máis realizado polos monxes. Tampouco o traballo coa terra. Se ben coa chegada do Císter valorouse máis o traballo do propio monxe no campo, o normal era que a terra fora traballada polos servos e polos campesiños que tiñan aforadas as terras. Do que si queda constancia é do traballo dos monxes na horta, onde cultivaban algunha plantas fundamentalmente medicinais.
O comercio foi unha actividade na que participaron algúns dos monxes, que ían á cidade a vender os excedentes da producción do mosteiro, e de paso a mercar os productos necesarios para a vida en comunidade. Sobrado foi un grande exemplo desta actividade, controlando o comercio de viño na cidade da Coruña. Hai que ter en conta que a chegada do Císter a Galicia coincide cunha fase de gran desenvolvemento urbano.
Outras actividades laborais realizadas polos monxes teñen que ver coa artesanía, a fabricación de tecidos, de obxectos, etc. E, por suposto, a labor asistencial e hospitalaria, que realizaban os monxes case que en exclusiva.
A oración, a dedicación a Deus ocupaba máis horas no día que a actividade laboral. Segundo a regra de San Bieito, os monxes tiñan que practicar a oración sete veces ao día, a primeira de madrugada e a última antes de ir para a cama: laudes, prima, tercia, sexta, nona, vésperas e completas.
A liturxia dos mosteiros medievais foi moi rechamante, debía ser un espectáculo ver a aqueles monxes rezar e cantar en latín, amosando toda a espiritualidade da vida en comunidade, naquelas igrexas tan espectaculares, tan diferentes ás humildes casas onde moraban case todos os mortais. Ademais do Opus Dei, deste cerimonial relixioso, os monxes completaban a súa dedicación a Deus coa Lectio Divina, ou lectura de textos relixiosos durante vairas veces ao día. Un encontro, desta volta en silencio, con Deus e coa súa palabra, expresada a través dos evanxeos ou dos textos dos pais da igrexa.
Unha actividade a medio camiño entre a economía e a relixiosidade foi a celebración de misas polos defuntos e de aniversarios, costume moi extendida no medievo, encomendada xeralmente ás igrexas monásticas, e pola que os centros cobraban rendas.
O silencio dentro do mosteiro era habitual, os monxes dábanlle moita importancia. So a través do silencio absoluto podían escoitar o bisbar da palabra de deus. A hixiene persoal debía ser escasa, tendo en conta o precepto delimitar ao máximo os baños mailos coidados do corpo, que son luxo e moleza (J.Le Goff). [7]
A noite era interrompida para a oración. Existía un temor cara a noite como «intre propicio para o xurdimento de pecaminosas tentacións – a noite é o tempo dos perigos sobrenaturais. Tempo da tentación, das pantasmas, do diaño (J. Le Goff)-. As noites, emporiso, concíbense tamén como momento ideal para os rezos e oración cos que os monxes alteran o seu sono –é o momento privilexiado do combate para os monxes e místicos. A vixilia, a oración nocturna son exercicios eminente (J. Le Goff)» [8]
Ademais de monxes, nos mosteiros chegaron a vivir outras persoas non ordenadas, relacionadas coas actividades que se desenvolvían neles. Son peregrinos, doentes, campesiños, nenos, etc.
En Galicia constátase a presenza de membros do clero secular nos mosteiros, ben cun papel sobranceiro, como foi o caso do propio San Rosendo, ben como lugar de retiro no que pasar os últimos anos da súa vida. Moitos laicos tamén se retiraron a vivir aos mosteiros nos últimos anos da súa vida. Non era unha mala opción, se tiña a posibilidade, dado a importancia da labor asistencial do mosteiro.
Os oblati eran os rapaces que chegaban ao mosteiro enviados polos seus pais para recibiren unha formación relixiosa e intelectual. Non podemos esquecer que desde os tempos de San Martiño de Dumio os mosteiros son os lugares onde se conserva e se transmite a cultura, o lugar onde moran os intelectuais da época. Moitos deste oblati serían monxes ao chegar a idade adulta. A partir do século XIII desaparecen os nenos dos conventos e mosteiros e aparece a figura dos novicios.
Os peregrinos e viaxantes atoparon refuxio nos mosteiros en moitas ocasións, os doentes tamén eran atendidos polos monxes en moitos centros. Os oficiais, artesáns e traballadores, libres ou servos, vivían dentro do recinto monástico, aínda que separados dos monxes. Como curisosidade debemos salientar que Sobrado contou con servos mouros, que evidentemente foron bautizados.
Os mosteiros non foron alleos ás polémicas e disputas entre os monxes que moraban nel. As fontes históricas recollen eses enfrontamentos que inevitablemente xurdían na convivencia diaria nestas comunidades. As discusións podían ser por motivos intelectuais, como recolleu Umberto Eco na súa obra mestra No nome da Rosa, ou ben por asuntos máis mundanos como a alimentación. A sucesión do abade podía carrexar problemas, aínda que a regra de San Bieito recollía que estes debían ser elixidos polos monxes da comunidade, algo que en moitas ocasións non se respectou. As rendas do abade e da comunidade tamén foron motivo de controversia. No ano 1228 no mosteiro de Samos recóllese o acordo baixo o cal «as doazóns dos testamentos feitas en favor do mosteiro se dividían en catro partes: unha para o abade, outra para o sustento dos irmáns, a terceira para o monxe camerario que coidaba do vestido da comunidade e cuarta para a construción da igrexa» [9]
Tamén hai polémica entre centros diferentes referidas ás condutas e costumes duns e doutros. Os máis estritos non vían con bos ollos a opulencia dalgúns centros, este foi o caso de San Bernardo, escandalizado con que en Cluny se servisen dous pratos de peixe ao día, ou que os seus cociñeiros coñeceran trinta e seis xeitos diferentes de preparar os ovos.
Outra das controversias que acontecen no monacato do medievo ten que ver coas comunidades dúplices. A convivencia de monxas e monxes nun mesmo centro deu lugar a xuntanzas entre eles o que é denunciado xa naquel tempo. Tal foi o caso do mosteiro lucense de Loio, que tivo que ser restaurado no século X, en tempos dun tal abade Saulo, que converteu aquilo nun centro moi pouco edificante desde o punto de vista da moral cristiá.
ALGÚNS DOS GRANDES MOSTEIROS DE GALICIA
San Xoán de Caaveiro
Caaveiro está situado nunha das paraxes máis belas de Galicia, as fragas do Eume, que conservan en boa a vexetación autóctona e que son unha mostra do bosque atlántico de clima temperado que dominaba o noso territorio antes da invasión do eucalipto e o piñeiro. Nun promontorio a carón do Eume, de difícil acceso, e nun marco que invitaba ao recollemento e a convivencia coa natureza, o conxunto emerxe como unha proa de barco feita en pedra.
As súas orixes non están moi claras. Hai textos que sinalan o século X, concretamente unha fundación de san Rosendo no ano 936. Nun principio pertenceu a regra dos bieitos e no século XIII pasou á orde dos Agostiños. Neste mosteiro conserváronse durante séculos as reliquias de san Rosendo, levadas cando é abandonado a Compostela.
Dentro do conxunto destaca a igrexa, románica, do século XII. A nave rectangular remata nunha gran ábsida. A portada da igrexa ten unha dobre arquivolta e no tímpano a representación do Agnus Dei, iconografía que asocia a Cristo co año que se sacrifica na pascua, e que nos lembra o seu papel de vítima para a salvación do home.
Ademais da igrexa, destacamos a existencia en Caaveiro doutros edificios como a sancristía e a “casa de Quintás”, que sería o predio onde estaban as estancias do mosteiro.
Santa María de Monfero
Fundado no século XII e incorporado á regra do Cister, ainda que as súas orixes estarían nun centro anterior, destruído, do séculoX. Chegou a ser un dos centros monásticos máis importantes de Galicia. No século XVII muda de pel e reconstrúese seguindo a linguaxe artística barroca. Foi abandonado no século XIX coa desamortización. Este mosteiro tiña tres claustros ao redos dos cais se organizaba a vida dos monxes, e unha grande igrexa abacial, finalizada a mediados do XVII e na que destaca a súa fachada barroca, monumental, con catro grandes columnas e as súas características lousas de xisto.
Como curiosidade cómpre subliñar que serviu de lugar de enterramento para a nobreza local, a coñecida familia dos Andrade. Na actualidade está en proceso de restauración.
Santa María de Sobrado
Esta situado no concello de Sobrado dos Monxes, dominando a comarca da terra de Melide. Trátase dun gran cenobio cistercense, aínda que a súa primeira fundación remóntase ao século X, cando os condes de Présaras instalan alá un mosteiro dúplice de orixe familiar.
«Foi o primeiro mosteiro peninsular en incorporarse á orde do Císter, sendo o seu primeiro abade Pedro, procedente de Claraval, Borgoña, que comezou cara a 1150 as obras da primeira igrexa segundo o coñecido “Plan Bernardín”: planta de cruz latina, brazo maior de tres naves, maior a central, cruceiro amplo e cabeceira con capela central destacada e tres menores a cada lado, todas cun testeiro común recto» (Mosteiros e conventos de Galicia, http://www.udc.es/dep/rta/WebRyTA/Mosteiros/monasterios/08sobrado/texto.html)
No século XII e XIII a súa influencia vai ser grandísima, contando con dominios territoriais desde as rías altas ata as concas do Miño e o Sil, e tamén na zona do Bierzo. Despois dunha etapa de decadencia rexurde con forza na idade moderna, renovando a súa estrutura arquitectónica e pasando a ser un dominio da congregación de Castela.
Coa desamortización foi abandonado. Na segunda metade do século XX foi restaurado e reocupado polos monxes na última década deste século. Na actualidade monxes e laicos conviven no recinto, pois existe a posibilidade de hospedarse no seu albergue e na súa hospedería.
Desde o punto de vista arquitectónico, ademais do seu importante legado renacentista, coa sancristía feita por Juan de Herrera, e barroco, podemos gozar dos seus restos medievais, como a sala capitular, ou a capela san Xoán, onde se conserva a primitiva bóveda de canón.
San Domingos de Bonaval
Convento dos Dominicos situado a carón da porta do Camiño que daba entrada á cidade de Compostela aos peregrinos que facían o camiño francés. Evidentemente está moi vencellado á peregrinación e a asistencia e caridade. A súa fundación atribuíuse ao propio San Domingos de Guzmán, que veu de peregrinación a Compostela e propiciou a fundación a principios do século XIII. A partir do século XV pasará á casa de Altamira, unha das grandes familias nobres de Galicia.
Durante a invasión napoleónica foi convertido en cuartel e hospital, confirmando así a súa decadencia como centro monástico e o seu cambio de uso. Como acontece con moitos dos mosteiros galegos, en Bonaval temos unha mestura de estilos que van desde o gótico ata o barroco.
Hoxe en día acolle o Museo do Pobo galego e o panteón de galegos ilustres, onde descansan os restos de algúns dos homes e mulleres sobranceiros da nosa cultura como Castelao, Rosalía, Domingo Fontán, Ramón Cabanillas, etc.
San Martiño Pinario
Mosteiro bieito do século X situado a carón da catedral de Santiago de Compostela. A súa igrexa orixinal era do século XI aínda que foi transformado a partir do XVI, sendo o resultado unha mestura de elementos renacentistas, barrocos e neoclásicos. Durante o século XV foi o mosteiro máis grande de Galicia. Desde o punto de vista artístico destacan a fachada barroca da súa igrexa, a súa esclaeira de acceso e os dos claustros que posúe o centro.
Santa María a Real do Sar
A colexiata de Santa María do Sar foi anteriormente un mosteiro dos pais agostiños. A súa orixe situámola nos tempos dourados da Compostela de Xelmírez, no século XIII. É un dos poucos mosteiros nos que aínda podemos apreciar a pegada da arquitectura medieval, na súa igrexa e na á norte do seu claustro. Na idade Moderna pasa a ser unha colexiata.
San Paio de Antealtares
A orixe deste cenobio bieito, fundado no século IX por unha ducia de monxes, eran manter o culto a Santiago. A súa denominación ven dada por acharse diante de onde estaban primitivamente soterrados os restos do apóstolo. A ampliación da catedral fixo que o convento se desprazase durante algún tempo. Neste convento foi onde San Pedro de Mezonzo escribiu a oración Salve Regina. Do predio antigo apenas se conservan algúns capiteis, sendo a construción actual do século XVII e XVIII.
No século XV fundouse neste convento o estudio de gramática, xérmolo da futura universidade de Santiago. Tamén desta data é a instalación nel dun grupo de monxas de clausura bieitas que aínda moran nel (as súas sucesores, suponse).
San Xulián de Samos
Unha das grandes xoias do noso patrimonio artístico. A abadía de San Xulián de Samos comeza a súa andaina moi cedo na historia.. Hai datos que documentan a existencia dun grupo de monxes na zona desde o século VI, aínda que a primeira referencia que temos é una doazón do rei Ordoño II no 922. O seu emprazamento no Camiño francés propiciou un amplo desenvolvemento deste cenobio bieito. No século XII acóllese á orde de Cluny, converténdose nun dos mosteiros máis ricos de Galicia. No Século XVI é centralizado e pasa a depender do mosteiro bieito de Valladolid. No século XIX prodúcese a exclaustración despois da desamortización de Mendizábal, mais cara finais de século voltou a ser ocupado polos monxes bieitos, que seguen a ocupar o centro na actualidade.
O seu patrimonio e moi rico e valería por si mesmo para encher toda a clase. Nos ímonos deter nalgunha das súas alfaias arquitectónicas: a capela prerrománica de San Salvador ou do Ciprés é un dos mellores exemplos deste estilo en Galicia e ademais nos amosa a antigüidade do centro. Do románico se conserva unha portada da entrada lateral da antiga igrexa. outra das xoias de Samos é o claustro gótico ou das nereidas, reconstruido tras un incendio no século XVI e que incorpora elementos renacentistas. O Cluastro grande sería do século XVII construído nun estilo plenamente clasicista, no centro do mesmo podemos observar a estatua do pai Feixoo feita polo gran escultor Asorey. Por último, citar a igrexa, dun barroco clasicista, construída na primeira metade do XVIII.
Santa María de Ferreira de Pantón
Priorado feminino cisterciense situado na comarca da terra de Lemos, fundado no século XI ou XII. En 1173 incorpórase á orde do Císter, ficando vencellado ao cenobio de Santa María de Meira. Nos séculos XVII e XVIII sométeno diferentes transformacións. Foi saqueado e sufriu destrucións en época napoleónica. Malia estas dificultades, nel sobrevive a última comunidade de monxas cistercenses de Galicia.
Este conxunto conserva a igrexa románica do XII, cuxa parte máis destacada desde o punto de vista artístico é a ábsida de dous tramos, rectangular e semicircular. Nel foron soterrados algúns dos nobres da casa de Lemos, outra das grandes familias galegas do medievo.
« No lado oposto do conxunto sitúase a denominada Á Sur ou “Casa das Donas”, onde se aloxaban as damas da nobreza que tomaban os hábitos, con habitacións e cociñas individuais sobre as que se situaban as das súas criadas, cunhas pequenas ventás sobre os balcóns das donas. No exterior, as repetidas e monumentais chemineas reflicten esta primitiva disposición e conceden un orixinal aspecto a esta zona do mosteiro.» [10]
San Salvador de Celanova
Fundado polo mítico San Rosendo,coa axuda da súa nai Aldara, no ano 936 da nosa era, é un dos mosteiros bieitos máis sobranceiros da península. O seu dominio señorial foi abraiante desde a súa fundación durante case todo o medievo. Coa desamortización a igrexa abacial pasou a ser unha parroquia e as dependencias pasaron a funcionar como locais municipais e escolares da vila de Celanova, uso que conserva na actualidade (escola e biblioteca), malia que os poderes locais e autonómicos están a intentar convertelo nun aloxamento turístico.
O mosteiro conserva un dos máis belos exemploS do prerrománico galego, na pequena capela de San Miguel. Apenas quedan elementos románicos no mosteiro. O resto da instalación combina o estilo renacentista co do primeiro barroco, sen contar co claustro de estilo clasicista chamado “poleiro”.
San Rosendo foi uns personaxes máis importantes no ámbito monástico galego. Fillo dunha familia nobre da localidade de cela, foio gran impulsor dos cenobios galegos que, en colaboración coa monarquía asturiana, instaláronse en Galicia no século X. Ademais de fundar Celanova,é moi posible que fose o artífice de Caaveiro. Foi nomeado bispo de Mondoñedo, administrador da diocese de Iria-Compostela e máximo representante da monarquía en Galicia, onde actuou a modo de virrei. Nos seus últimos anos retírase a Celanova, onde morre no ano 977. Foi un profundo renovador e impulsor do monacato galego, continuador da grande laboura de Dumio e de Fructuoso de Braga nos primeiros séculos da idade media.
San Estevo de Ribas de Sil
Hoxe convertido en parador de luxo, este mosteiro foi un dos principais da Ribeira Sacra, terra única en Europa pola súa concentración de mosteiros (xa que nas orelas do Sil e do Miño pódense visitar ata 18 mosteiros de diferente tamaño e orixe).
O emprazamento na ladeira do río Sil converte a este mosteiro bieito nun dos máis fermosos de Galicia. A súa orixe data do século X. No medievo foi un das abadías máis importantes, nove bispos retiráronse nel feito polo que no seu escudo conserva as nove mitras. O mosteiro conserva unha igrexa románica con modificacións posteriores e tres claustros de épocas diferentes.
Santa María a Real de Oseira
Na comarca do Carballiño atopamos uns dos mosteiros máis coñecidos da xeografía galega. Asúa orixe atopámola na gran proliferación de mosteiros da provincia ourensá no medievo. De orixe probablemente anterior, este centro incorporouse ao Císter no século XII, sendo un dos primeiros cenobios desta orde na Península Ibérica, e xa desde a súa fundación foi recibindo numerosos privilexios reais e doazóns, que o converteron nun dos mosteiros máis ricos de Galicia. No século XIII o abade Lourenzo de Oseira chegou a ser tamén abade da casa matriz, de Claraval, o que non amosa a importancia que tiña este centro dentro da orde.
Posúe unha igrexa abacial de orixe románico cistercense, austera, de transición cara o gótico, case sen decoración como conviña á orde. A grande cúpula do cruceiro, feita no século XIV é un dos elementos sobranceiros desta construcción. No século XVI sufriu un grande incendio que obrigou a reconstruír todos os edificios agás a igrexa, xa cun novo estilo.
Destacamos deste mosteiro a súa fermosísima biblioteca barroca, hoxe en día restaurada, na que podemos facernos unha ide ado ambente de traballo dos monxes bieitos.
Coa desamortización de 1835 foi desocupado, volvendo un grupo de monxes a ocupar as súas dependencias case un século despois, en 1929. A partir desa data comeza a restauración do centro. hoxe en día os monxes que moran baixo os seus históricos teitos admiten hóspedes, que poden ficar algunhas noites no recinto.
San Xoán de Poio
Rematamos este breve e incompleto percorrido por algúns dos máis sobranceiros conventos e mosteiros de Galicia na vila pontevedresa de Poio, onde atopamos un gran mosteiro de orixe benedictina, hoxe en día ocupado por un grupo de monxes mercedarios. A súa orixe atopámola no século X, cando o rei Vermudo III outórgalle privilexios.
No século XVI pasa á congregación bieita de Valladolid, e nesa mesma centuria instálase nel un Colexio Maior de teoloxía, e despois un Colexio de pasantes onde impartiu aulas o pai Feixóo.
En poio xa non queda nada da súa antiga traza medieval, pero compensa esta ausencia a súa igrexa e claustros de estilo renacentista e barroco.
[1] J.L. GONZÁLEZ MONTAÑÉS e CARLOS SASTRE VÁZQUEZ; Conventos e mosteiros de Galicia. Ed. Nigra-Trea Vigo, 1999. [2] MARY-MADELEINE DABY: Iniciación a la simbología románica, Akal, Madrid, 1996 (28) [3]J.L. GONZÁLEZ MONTAÑÉS e CARLOS SASTRE VÁZQUEZ; Conventos e mosteiros de Galicia. Ed. Nigra-Trea Vigo, 1999.(14) [4]J.L. GONZÁLEZ MONTAÑÉS e CARLOS SASTRE VÁZQUEZ; Conventos e mosteiros de Galicia. Ed. Nigra-Trea Vigo, 1999. (14) [5]ANSELMO LÓPEZ CARREIRA: O reino medieval de Galicia. A Nosa Terra, Vigo, 2005 (179) [6] MARY-MADELEINE DABY: Iniciación a la simbología románica, Akal, Madrid, 1996 (28) [7]JOSÉ MIGUEL ANDRADE CERNADAS: Monxes e mosteiros na Galicia Medieval. USC, Compostela 1995 (30) [8]JOSÉ MIGUEL ANDRADE CERNADAS: Monxes e mosteiros na Galicia Medieval. USC, Compostela 1995 (34) [9]JOSÉ MIGUEL ANDRADE CERNADAS: Monxes e mosteiros na Galicia Medieval. USC, Compostela 1995 (57) [10] Mosteiros e conventos de Galicia (http://www.udc.es/dep/rta/WebRyTA/Mosteiros/monasterios/13panton/texto.html)
.jpg)
